લોપ / ઐક્ય / સમાવેશ

Assimilate / emigrate

દેશ છોડી પરદેશ પહોંચીએ તો આપણી રહેણી કરણી અને વર્તન કેવું હોવું જોઈએ?

કશે દૂર જોવાની જરૂર નથી. હજાર થી વધુ વર્ષ પહેલ્લાં આપણા ગુજરાતને કિનારે સ્વદેશમાં ત્રાસ થી બચવા આવ્યા, તે પારસી કોમ. દુધમાં સાકર ઘોળી, ન તો વાડકો છલકાયો, ન તો દૂધ ફિક્કું રહ્યું, અને આજ સુધી ગુજરાતીઓ, પારસીઓ ને ગુજરાતી સમાજનો એક અનન્ય ભાગ જ ગણે છે.

સંજાણના રાણાએ પણ કેવી લાંબી નજર ફેરવી! દુખી જીવને આશ્રય આપવો એ તો આપણો સહજ ધર્મ છે, પણ સાથે પ્રજાનું કલ્યાણ અને સદભાવ નું રક્ષણ કરવું એ રાજધર્મ છે. એટલે ત્રણ શર્ત મૂકતાં શું બાહોશી દર્શાવી! પ્રજા ને આ પરદેશી કોમ ના વિચારો, રીવાજો, સંસ્કારો થી કોઈ ઈજા ન થાય, પણ પરદેશીઓને પોતાના સંસ્કાર અને રીતી-રીવાજો સાચવવાની તક મળે  એવી શર્ત રજુ કરી. પોશાકમાં સ્ત્રીઓના પોષક વધુ અવનવા હોય, એટલે પહેલી શર્ત સ્ત્રી શણગારની મૂકી, બીજી શર્ત ભાષાની જેથી પ્રજા અને પરદેશીઓ માં ગેરસમજ ના થાય, અને પ્રજાના રક્ષણ માટે ત્રીજી, કે પરદેશીઓએ હથિયાર ધારણ ના કરવા. કેવી અદભુત શરતો, અને કેવું અદભુત પાલન.

સાથે સાથે પારસીઓએ પોતાની ખાસિયતોનો સ્વાદ પણ ભાષામાં ઊમેર્યો. બધ્ધા ગુજરાતીઓને પારસી ગુજરાતી સમજાય, પણ તરત ઓળખાય પણ ખરી, ઉચ્ચાર અને અવનવા શબ્દો સંભળાય. થોડા મીઠ્ઠા લાગે, થોડા રમુજી, અને થોડા તોફાની! આમ ગુજરાત સાથે ઐક્ય તો થયા, પણ લોપ ના થયા! ગુજરાતમાં સમાવેશ થયો પણ ખોવાઈ ન ગયા. દેવસ્થાન, પૂજા અને ગ્રંથો ની ભાષા, અને પુજારીઓના પોષાક બધ્ધું સાચવી રાખ્યું. પર અને દેશ, બન્ને સચવાયા. રાણા ને આપેલું વચન પાળ્યું અને પોતાનો વંશવેલો પણ જાળવ્યો.

મને તીવ્ર વેદના - અને આશા કરું છું કે તમને પણ થતી હશે - થાય છે તે એ વાતની કે કેવી સહજ રીતે આપણે - દેશીઓ અને ખાસ મારી દ્રષ્ટિમાં ગુજરાતીઓ - આપણા સંસ્કાર ને તજી દે છે. હજી પરદેશમાં આવું થાય તે સમજી શકાય, પણ આપણાજ દેશમાં? મુંબઈ સુરત અમદાવાદમાં?

આપણા બધ્ધા રીત રીવાજો કંઈ ગીતો ગાવા જેવા નથી. અમૂક પ્રચલિત ટેવો, વર્તન, વિચારો અને સામુહિક લોક્શૈલી સમાજમાં અનર્થ ફેલાવે છે, દુષ્ટ છે, વર્જિત છે. એ બધ્ધી વાતો નો ઉતાવળે ઘા કરવો જોઈએજ. પણ જેમ સર્વ રીવાજો સુઘડ નથી, તેમ સર્વ રીવાજો દુર્ઘડ પણ નથી. સૌ પ્રથમ ચકાસો, અને પછીજ તજો કે અપનાવો. રીવાજ નો ઉદ્ભવ શા કારણે થયો, કોણે કે ક્યાં થયો, શું ફાયદો અને શું નુકસાન થયું કે હવે આજ ના કાળમાં થવાની શંકા છે? સમજો અને તજો કે અપનાવો.

વ્રુક્ષ મોટું થાય, ફળ આવે અને છાંયો મળે, પણ જ્યારે એના મૂળ કપાય ત્યારે એ વ્રુક્ષનુ ઠુંઠું જ રહે, ફળ ના થાય અને થોડા વખતે છાંયો પણ ઢળે. વિશ્વમાં જ્યાં પણ વસો, મૂળ ન કાપતા!

ગુજરાતીઓ અને પરદેશ, એ તો જાણે ખીચડી સાથે પાપડ. કોઈ પણ દેશમાં જાઓ અને ત્યાં કોઈ ગુજરાતી માઈ-કો-લાલ ન મળે એવું તો જુજ બને. વહાણવટી જાત છે આપણી. ગુજરાન કે ધંધો જ્યાં લઈજાય ત્યાં જવા તૈયાર. દુનિયા ખુંદી વળી છે ગુજરાતીઓએ.

મારી પોણાન્ગની અને હું દક્ષિણ આફ્રિકા ફરવા ગયેલા, અને બોત્સ્વાના મા માઉન ગામે પહોંચ્યા. ગામ બાહર પણ સુંદર ઓકાવાંગો નામની નદી કિનારે backpacker’s hostel પર પહોંચ્યા. આજુબાજુ ગોરા અને સીદીભાઈના ચહેરા દેખાતા હતાં. અચાનક એક મંડળી આવી, અને એમાં દેશી ચહેરા દેખાયા. હજુ તો મગજમાં કંઈ બેસે ત્યાં હાકલ સંભળાઈ “સ્વાતિબેન, આમની કોર આવો!”. જોતજોતામાં અમે બન્ને પણ ગુજરાતી તરીખે ઓળખાયાં, અને એ દુર દુર દેશમાં ગુજરાતીઓની મંડળીની હૂંફમાં સમાવેશ થયા, ઐક્ય થયાં.

શું ખાસિયત છે, ગુજરાતીઓની? શું મૂળ છે? શું સંસ્કાર છે? સૌ પ્રથમ તો ભાષા, ગીત, કહેવતો, પ્રમાણો, કથા, ગદ્ય અને પદ્ય. પછી આવે પોષક અને વાગા. ગુજરાતી અને ભોજન નાસ્તા પાણી તો અનિવાર્ય ઓળખ છે. પણ આતો બેજ ઇન્દ્રીઓનું જ્ઞાન થયું. થોડા વધારે પાણીમાં ઉતારો અને શાડ-દર્શને ઉદભવેલા સંસ્કાર મળે. મનુષ્ય માત્ર એક છે એવા ભૂમિ પ્રતાપ ની ઓળખાણ થાય. આવકાર, મિત્રતા, “મારાં" છે એ સંદેશના પડઘાં સંભળાય. “અમે ગુજરાતી” ની ઘોષણા તો જાણે હવામાંજ ઘોળાયેલી હોય. નવાઈ છે કે  પરદેશમાં ગુજરાતીઓ ઐક્ય થઈને પણ ગુજરાતી રહ્યા છે?

મારું કહેવાનું સરળ છે. ૩ મુદ્દા જાળવી રાખો, વર્તન અને જીવનમાં વણી લો. પ્રથમ, સંજાણ ના રાણાને યાદ કરી, નવા સમાજમાં તમે ઉદ્વેગ નું કારણ અથવા બહાનું ન બનો. બીજું, પોતાના મૂળ અને સંસ્કારના એવા અંશ ઓળખો અને જાળવો, કે તમારી સુઘડ ખાસિયતો જળવાઈ રહે - નવા સમાજને સંશય ન થાય તે વાત ધ્યાનમાં રાખતા. આ સંસ્કાર અને રીત રીવાજો ને જડમુળથી પકડી રાખો, વધાવો અને ઉછેરો. ત્રીજી વાત કે નવ સમાજની અવનવી, પ્રચલિત, સરળ અને પ્રમાણિક રીત રીવાજ ને અપનાવો - પોતાના સંસ્કાર પ્રદુષિત ન થાય તેવી રીતે. ત્રિકોણ થી બને pyramid, અને પીરામીડથી મજબુત કોઈ આકાર છે?

થોડી પેઢી થી પેઢી પરદેશમાં કેવી રીતે પોતાની ઓળખ પાકી કરે એ વાત પર સ્વાધ્યાય કરું. હું પણ પરદેશમાં રહેતો ગુજરાતી છું. ૨૩ વર્ષ થયા મુંબઈ છોડે. પપ્પા સાથે હતાં, દેશ છોડ્યો ત્યારે. દેહ છોડ્યો ત્યાં સુધી કઈ વસ્તુ ઘરે આવે એટલે ત્વરિત પ્રશ્ન પૂછે, “કેટલા નું આવ્યું?” અને ઉત્તર સંભાળીને ગણીત લગાડે અને ઉવાચે “બાપ રે બાપ, બે હજાર નું આવ્યું!” રૂપિયામાં હિસાબ કરે. મારી બન્ને રત્નો નાની હતી, અને અહીંજ મોટી થઈ. જ્યેષ્ઠ દીકરીના થોડા મિત્રો અને સખીઓ મુંબઈમાં હતાં. પણ સ્કુલ શરુ થઇ, નવું વાતાવરણ, નવી મિત્રતા કરવાની, નવી બહેનપણીઓ બનાવવાની, પણ સૌથી પ્રથમ પોતાને નવી મંડળીઓમાં ઐક્ય થવાનું. ૧૨ વર્ષની ઉમ્મરે આ કાર્ય સહેલ્લું નથી! પૂછી જોજો તમારાં બાળક-થી-જુવાન થતા છોરાંઓને. મારી દીકરીઓને અમે ખુબ પ્રોત્સાહન આપ્યું કે અહીંની રીતો અપનાવો, પણ પોતાની ઓળખનો પરચો પણ દર્શાવો. અને આ દાદા અને દીકરીઓ ની વચ્ચે ની પેઢીમાં અમે. ઘરમાં મુંબઈના ગુજરાતીઓ નું વાતાવરણ જાળવ્યું, અને નવા સમાજમાં અહીંની ખાવા પીવાની અને બોલવાની ઢબ ને આવકારી! પણ ગુજરાતીઓની આવડત જુઓ: આજુબાજુ ચીની અને મલય કોમ. બધ્ધું ખાય, અને રંધાવાની રીતો પણ સર્વભક્ષી રીતો. પણ મલયા માં રહેતાં ગુજરાતીઓએ પદાર્થો અને રીતો ને શાકાહારી વાગા એવા તો પહેરાવ્યા કે અમને એવું લાગ્યું કે કદાચ કશે ગુજરાતમાં પણ આવી વાનગી બનાવતી હશે! આ તો થોડી અતિશયોક્તિ કરું છું, પણ અહીના ગુજરાતી સમાજમાં આ વાનગીઓ અને રંધાવાની રીતો અનાયાસે અપનાવાઈ ગઈ છે.

માનવ માત્ર જેમ આત્મા વિના નિર્જીવ શરીર છે, તેમ પોતાના સંસ્કાર વિના વગડે ભટકતો ભીલ જેવો નહીં? બાહોષ હોય, પ્રેમાળ હોય, સેવાભાવી હોય, નેક સદાચારી સરળ હોય, પણ જે સ્તંભ સંસ્કાર રૂપી શીલામાંથી ઉભો થાય એ મૃગજળ એના અંતરમાં ભમતુંજ હોય.

નવા સમાજને આપણે અપનાવીએ, એ સમાજના સરોવરમાં ઐક્ય જરૂર થઈએ, પણ લુપ્ત નહીં! ના તો ટાપુ બનીએ, ન તો કાચી માટી બની ઓગળી જઈએ, હંસ બની સરોવર ની શોભા વધારીએ!

કરો વિચાર!

How Should a diaspora behave in their new home?

There can not be a better answer than the legend of the Parsi community landing at Sanjan on the shores of Gujarat, and requesting the Rana to grant them asylum. The story goes that the Rana asked about their religious beliefs to check whether they may cause strife with his subjects. To further prevent discord, he laid down three conditions: women to dress like the locals, all would adopt the local language, and cease to bear arms. Add to this, the Zoroastrian dictums of good thoughts, deeds, words. And we have a community who in-spite of dwindling to a tiny demographic presence, has a humongous imprint on modern India, and never ever a discord with anyone.

The parts I treasure in this process, are their preservation of their faith, language of scriptures, rituals, temples and traditions, while adopting all other attributes of the society that gave them shelter, which would prevent any discord.

This is the way to emigrate and assimilate in the societies that welcome you.

What troubles me – and hopefully troubles you too – is how effortlessly, so many desi’s – and I am more focussed on Gujarati’s -  abandon their roots – the specific attributes that make them Gujarati’s. Although this is not a phenomena unique to the Gujarati diaspora, the thing that hurts beyond pain is observing the same abandonment in Gujarati’s in India!

To abandon and reject a “bad” or irrelevant practice or value or criteria or attribute is a good thing, but to do so without understanding the origin, the reason it was born, how it contributed to our roots and who we are today as a society, and as individuals, is little short of criminal. Throwing out the baby with the bath water.

When a tree takes root – like the grapes in vinyards – it takes on the flavours and attributes of the land. It grows strong, gives fruit and shade. Cut the roots, and the fruits disappear, a skeleton remains, and the shade is no more as well! Where ever you reside in the world, Don’t cut your own roots either!

Gujarati’s have actually been lead migrants from India. The community has been at the forefront of trade, be it over land, sea, or the ether! Go to the furthest corner of the world, and chances are that you will meet a Gujarati family there.

My wife and I were travelling across southern Africa, and arrived at a backpacker’s hostel at the outskirts of a town called Maun in Botswana, on the shores of the Okavango river. All around us, were either Caucasian faces or local tribal faces. Suddenly, a group of Indian walked in – not tourists, so locals – and then I heard, “Swatiben, aamni kor aavo!”. I tell you I flipped! But in a few minutes, we too had been identified as fellow Gujju’s, and their arms and warmth enclosed us as well. Turns out, Botswana has had Gujarati families for a few generations – even before Botswana became Botswana! Every man woman and child – including those born in Botswana, spoke Gujarati and English and the local language. One family invited us for dinner, and first question was “kanda lasan?”.

What makes a Gujarati, a Gujarati? The language, song, proverbs, stories, literature is the strongest and the most obvious and most visible. Dress comes next, followed by food. These are the physical and visible attributes. But drill deeper, and you will recognise the values and behaviour that have both philosophical basis in the Shad Darshan based spiritual practices, as well as the we-are-all-in-it-together attitude of people of the earth – the agrarian societies. Instantly welcoming, friendly, helpful and never allowing a guest to leave with an empty belly. Beyond this lies the social values of unbreakable bonds between all members of the Gujarati society – “my people” is a strong theme, and then comes the spirit of adventure, of can-do and risk taking that has helped create one of the most successful diaspora in the world.

My point is this. It is a simple matter of sticking to just three clear ideas. First, do not do anything that would cause discord, either through secrecy or through in-your-face behaviour. Both generate suspicion, fear and antagonism. Second, identify those attributes that constitute your roots and identity, and embed them in your life style while observing the “no discord” principle. Finally, adopt local ways which neither dilute your root attributes, nor make you a pariah in the local society! It is a 3 way balancing act, but remember that a solid triangle – a pyramid – is one of the strongest construction artefact!

Generational issues always dominate post-emigration life. We migrated 23 years ago. My father came with me – his only child. To the day he died, his first question about any thing we brought home would be “How much”? and as soon as we told him, he would convert it to Rupees and exclaim, “OMG, so much!”. Both my daughters were young when we arrived here. While the older one had left behind  good friends  and groups, the need was to be accepted in the new social groups in the school, make new friends, form new groups. The intensity of the determination to get this done was a joy to behold. This is a tough task, to comply with established pre-teen mores, and yet retain one’s uniqueness and personality. Ask any of your 8-12 year olds! We encouraged both our girls to adopt local speech and socialising habits, but retain their “Bombay” marks. My wife and I are the bridging generation. We preserved the Gujarati environment at home, while adapting to Singapore styles outside.

The Gujarati community here and in Malaya (of a few generations before us) has done wonders with Malay and Chinese – known in these parts as Nonya or Peranakan – cooking styles and ingredients, twisting these omnivore practices to the vegetarian world so skilfully, that we found these varieties to be natural extensions of Gujarati food innovations. Viva Gujjoo’s!

A person without roots is a lost soul. He or she would be good human being, kind, efficient, helpful, expert and so forth, but the soul craves identity and links and an element of self confidence that arises only from ones roots.

Just think about it!