શાસ્ત્રો માં છે શું?

Scriptures got what?

ગઈ કાલે એક બહેન ઘરે આવેલા. સ્પેઇન ના વતની છે, પણ જ્ઞાતિ એ બાસ્ક (Basque) છે. બાસ્ક સંસ્કૃતિ અને ભારતીય સંસ્કૃતિ માં સમાનતા ઘણી છે. એ ભાષા ના ઘણા શબ્દો પણ સંસ્કૃત શબ્દોને મળતા છે. વાત વાત માં ભારતીય સંસ્કૃતી માં શાસ્ત્રો કયા કયા છે, અને એમાં શા વિષય પર ચર્ચા છે તે નું પરાયણ ઉપડ્યું. બે દિવસ અગાઉ, અમારી “આખરે આપણે બે" વાળી બે માં વાત ચાલી કે યોગાસન,  અષ્ટાંગ યોગ, યોગ દર્શન, ભક્તિયોગ, વગેરે યોગ શબ્દ વાળા વિષયો ની માળા પોરવાઈ શેના થી? અને ગઈ કાલે સાંજે એક મિત્રના બા ને મળવા ગયા ત્યારે એમણે પ્રશ્ન પૂછ્યો કે પ્રાણાયામ કરે તો યોગ કર્યો એમ કહેવાય કે? સરવાળો એમ થયો કે આજે “લખવાનું" સુર છૂટ્યું. પૂછડું પકડીને કપાળે પહોચીશ, પણ પૃથ્વી અને બ્રહ્માંડ બંને ગોળ છે, એટલે પહોચીશ તો ખરો!

આપણા શાસ્ત્રીય ગ્રંથો માં શ્રુતિ કે સ્મૃતિ એ પ્રથમ વિભાગ છે. શ્રુતિ - પ્રભુ કૃપા એ ઋષિ મુનિ ઓ ના મગજમાં સ્ફૂરેલી કૃતિ તે શ્રુતિ. એ ઋષિ મુનિ ઓ એ પણ એમનું જ્ઞાન વદી ને શિષ્યોને આપેલું - અર્થાત્ એ બોલ્યા - કે વદ્યા અને શિષ્યો એ સાંભળ્યું અને એ શ્રુતિ ની પરંપરા. શ્રુતિ ગ્રંથ તે એક માત્ર વેદ જ. બાકી મનુષ્ય માત્ર એ સિદ્ધિ મેળવી રચ્યા તે સ્મૃતિ - જેમાં ઈશ્વરીય પ્રગટ ન હતી, માનવ કૃતિ હતી. આ શ્રુતિ પરંપરા શું છે, અને કેવી અદ્ભુત છે તે પછી સંબોધીશ.

બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થયી, એનું વર્ણન વેદ માં એક નાસદીય સુખ્ત નામની કડી માં આપ્યું છે, અને એનું વિવેચન કે ભાષ્ય ઘણા શાસ્ત્રોમાં છે. મારા મગજને સમજાયું તેનો સારાંશ લખું છું.   

પહેલાં કંઈ જ ના હતું - ફક્ત પુરુષ! પુરુષ નિરાકાર સર્વવ્યાપી છે. એને ચૈતન્ય તરીકે સમજીએ તો ચાલે. (મારું મગજ કપીલ-મુનિ ની સરખામણીમાં સૂક્ષ્મ છે, એટલે જેટલો સમજાયો, તેટલો જ અર્થ! બાકી સાચો અર્થ તો પોથીમાં!) વધારે જાણવું હોય તો વેદમાં પુરુષ સુખ્ત છે, વાંચજો અને મારા best of luck! પુરુષ ને સર્જન નો ઉત્પ્રેરક અને સાક્ષી - અર્થાત્ સળી કરી મજા જોય તે – એવો “પ્રભાવ" એમ પણ સમજાય. પોતે સર્જનમાં ભાગ ના લીધો, પણ કારસ્તાન જરૂર કર્યું! એક બે જગ્યાએ એવું વાંચ્યું કે અગ્નિ અને શબ્દ: બ્રહ્મનાદ, એ બે (કે એમાંથી એક) આ પુરુષના કારસ્તાન ના સ્વરૂપ હતા - અને હજુ પણ છે.

આ કારસ્તાન કર્યું કોના પર? પ્રકૃતિ પર. પ્રકૃતિ સાકાર હોય, ગુણવાન હોય પણ નિષ્પ્રાણ હોય. પુરુષ ના કારસ્તાને એમાં ચૈતન્ય પ્રગટે. આ સર્જન વખતે પ્રકૃતિ ના શું આકાર હતા એ કોઈ જાણતું નથી - વેદમાં લખ્યું કે “કદાચ સર્જનકાર જાણતા હશે, પણ કદાચ એ પણ જાણતા ના હોય" (આવું લખાય? તો અમારા જેવા સૂક્ષ્મ મગજ ની શું હાલત થાય!). જે થયું તે!

આ પુરુષ અને પ્રકૃતિ ના મિલાપ માં થી પહેલાં પ્રગટ્યો “મહાત". સાચ્ચું કહું તો આ મહાત શું છે તે કઈ સમજાયું નહિ - પણ વિદ્વાનો એ લખ્યું છે એટલે આ પોપટ એજ લખે છે. મહાત માં થી અહં પ્રગટ્યો, અને પ્રકૃતિ ના ગુણ પ્રગટ્યા. આ ત્રણ ગુણ તે સત્વ, રજસ અને તમસ. સાદી રીતે સમજવું હોય તો આ ત્રણ એટલે સારું, નઠારું અને તટસ્થ. આ ત્રણ ની સમતુલતા માંથી બાકી તત્વો ઉત્પન્ન થયા. પંચ મહાભૂત, પંચ કર્મેન્દ્રિયો પંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો પાંચ તન્માત્રા અને માનસ ની ઉત્પત્તિ થઇ. આજ ની ભાષામાં પુરુષ એટલે primordial force or energy or catalyst or agency (પરમાત્મા, આદિપુરુષ, પરમપુરુષ) અને પ્રકૃતિ એટલે physical material. અહં એટલે દરેક વસ્તુ કે પ્રાણી ની પોતાની ઓળખાણ! આકાર, વ્યક્તિત્વ, એના અવ્યયો, ગુણ વગેરે. આ ગુણ ની ત્રિપુટી વચ્ચે સમતુલતા સ્થગિત થાય ત્યારે પ્રકૃતિ માં વ્યાધી ઉત્પન્ન થાય, વ્યાકુળતા વધે.

સ્મૃતિ ગ્રંથોમાં છ દર્શન પ્રધાન છે. એમાં આવ્યું યોગદર્શન. યોગ એટલે મનુષ્ય માત્ર નો પુરુષ અર્થાત્ આત્મા પરમ પુરુષ સાથે મળી જાય તે યોગ. આ તો જરા ઊંચી આદ્યાત્મિક વાત થઇ. સામાન્ય માણસ માટે યોગ એટલે પરમ શાંતિ - વ્યાધીહીન મનસ – (જે પરમાત્મા નું મનસ હોય તેવું) પ્રાપ્ત થાય તે જ પરમાત્મા સાથે જોડાઈ જવાય તે. આ યોગ સાધના ના અનેક રસ્તા ઓ છે. પણ જો શરીર અને મન માં ત્રિગુણ ની સમતુલતા ના હોય, તો યોગ નો કોઈ પણ માર્ગ સફળ ના થાય. આ ત્રિગુણ ની સમતુલતા એજ “ચિત્ત વૃત્તિ નિરોધ”. આ ત્રિગુણ ની સમતુલતા મેળવવાનો એક માર્ગ તે અષ્ટાંગ યોગ, પતંજલિ એ દર્શાવેલો માર્ગ. એમાં આસન અને પ્રાણાયામ તો આઠ માં થી એક અંગ છે. અર્થાત્ આસન કરીએ કે પ્રાણાયામ કરીએ, યોગ નથી કર્યો. અમારા ગુરુજી ના ચિરંજીવ ના શબ્દો માં એને “યોગા" કહેવાય. અમેરિકા રીટર્ન યોગાસન તે “યોગા".

અષ્ટાંગ યોગમાં પહેલાં ચાર કદમ ચાલીયે – યથાશક્તિ – તો યે ભયો ભયો. આપણા શરીર અને મનની ઘણી વ્યાધી ઓ દૂર થશે તે નિશ્ચિત. આ ૪ તે યમ - શરીર અને મન નું  શૌચ, શુદ્ધિ. વિચારો ની અહિંસા. પછી આવે નિયમ - આચરણ વિનય અને સંસ્કાર નું શિસ્ત. હવે ત્રીજે આવ્યા આસન, જે ફક્ત શરીરની ભૂમિતિ જ નહિ, પાંચેય કોશની ભૂમિતિ! સર્વ શરીર આસન ધારણ કરવામાં ભાગ ભજવે ત્યારે આસન લેવાય, અને ચિત્ત સ્થિર થાય. પાંચ કોશ માં પ્રાણમય કોશ સર્વવ્યાપી છે, અને એ પ્રાણ નો ઉપયોગ કરવાનો તે પ્રાણાયામ. આયામ નો એક અર્થ થયો અંકુશ, કંટ્રોલ! પણ ખરો અર્થ છે ઉપયોગ - જે અંકુશ વિના કરાય નહિ! બાકી ના ચાર પાછા ઊંચા સ્થર ના વિભાવન છે, આધ્યાત્મિક, અને જ્ઞાન થી કેળવેલા માનસ ના ગજા ની દુનિયા છે. પ્રત્યાહાર – ધારણા - ધ્યાન અને સમાધિ. મને જ આ ચાર ની બહુ સમજણ નથી એટલે ચુપ રહું, તેજ વાજબી થશે.

હવે જરા આપણી સંસ્કૃતિની શ્રુતિ પરંપરા ના વિષય પર લખું - સંક્ષિપ્ત માં! અંગ્રેજી માં એને oral tradition કહેવાય. યવનો ને આ શ્રુતિ પરંપરા બહુ સમજાઈ નહિ, અને જતે દિવસે આ જ્ઞાન ગ્રહણ કરવાની રીત ને “ગોખણપટ્ટી” નો ઈલ્કાબ પહેરાવી ને નજીવી કરવાનો પ્રયાસ કર્યો, અને આપણી આ પેઢીના વિદ્યાધિકારી, માં-બાપ અને શિક્ષકો એ સફળતા બક્ષી! આજે ૪ થી ૨૪ વર્ષના કોઈ પણ વ્યક્તિ ને ૧૧ થી ૨૧ ના પાડા બોલવાનું કહો, તો જો કેલ્કયુલેટર ના નીકળ્યું તો મારે ૫ ઉઠ બેસ કરવી!     

સૌ પ્રથમ તો ભાષા માં જ ઘાટ બેસાડ્યો. સંસ્કૃતમાં મૂળ શબ્દ અને જોડણી ના નિયમો, વિભક્તિ અને રુપાખ્યાન એવા તો મજબુત છે કે એક અર્થ માટે ઘણા શબ્દો બનાવી શકાય. જુઓ સંસ્કૃત નો અમરકોશ! વેદ નું વદન થાય! એટલે આવે વદન ની સુવિધા. વદન કેવું હોય તો વદનાર અને સંભાળનાર બંને સંતુષ્ટ થાય કે બોલ્યો બરાબર અને સાંભળ્યું બરાબર. જો બોલવામાં ઉચ્ચાર ની શુદ્ધિ હોય, અક્ષર પર ભાર કે અલ્પ, સમાન ગતિ, શબ્દો ની સ્પષ્ટિ અને મધુર અવાજ હોય તો આ કાર્ય પૂર્ણ રીતે પાર પડે. આને ગાવાનું કહીયે (માધુર્ય માટે લય જોઈએ કે નહિ?) તો યોગ્ય ખરું કે નહિ? સાંભળીને યાદ રાખવું અને પાછો એનો પાઠ કરવો, એ ગાવાથીજ શ્રેષ્ઠ રીતે કરાય. એટલે શબ્દો અને વાક્ય સરળ રીતે ગાઈ ને પાઠ કરાય અને તદ્દન સચોટ રૂપે યાદ રહી શકે એટલે જુદા જુદા છંદો નું ઘડતર થયું, અને બધા ઋષિ મુનિ ઓ અને વિદ્વાનો એ એમના જ્ઞાન ને પદ્યમાં આ છંદો ની શિષ્ટ પાળી ને કરી. કોઈ પણ શાસ્ત્રો ને સંસ્કૃતમાં વાંચો (હવે તો બધા લખાઈ / છપાઈ ને તો મળશેજ) તો સર્વ પ્રથમ કયા છંદમાં ગાવું એ લખ્યું હશે. દરેક છંદ ના નિયમ છે, કેટલા પદ, દરેક પદ માં કેટલા અક્ષર, ગુરુ કે લઘુ, અને ગુરુ કે લઘુ ઉચ્ચાર નો ક્રમ શું. વેદ ને જાણવા માટે વેદાંગ ની સહાય લેવાની. વેદાંગ એટલે વેદ ના અંગ. ૬ છે. શિક્ષા, છંદ, વ્યાકરણ, નિરુક્ત, કલ્પ, જ્યોતિષ. મને શિક્ષા અને છંદ માં ઘણો રસ છે, એટલે એની જ વાતો કરું છું. શિક્ષા માં ૬ ઉપાંગ છે. વર્ણ, સ્વર, માત્રા, બળ, સામ અને સંતાન. આ બધી વિગત આપવાનો હેતુ એવો કે વેદ ને જાણવા માટે અને શીખવા માટે ની વ્યવસ્થા કેવી વિસ્તીર્ણ અને ઝીણવટ થી ભરપુર છે.

વેદ ભણવા માં પાઠ નો ઘણો મહત્વ નો ભાગ છે. શાસ્ત્રો ના પદ્ય ના પાઠ કરવાની રીત ના ઘાટ અને નિયમો આવ્યા. ૧૧ જુદી જુદી રીતે, પાઠ કરવાના - એકજ કૃતિ ના! વેદશાળા માં એક ગુરુ ફક્ત ઉચ્ચાર શીખવે અને પારખે, બીજા પાઠ કરવાની પદ્ધતિ શીખવે અને પરખે, ત્રીજા ઈતર કોઈ વેદ નું પાસુ શીખવે. આ પ્રવૃત્તિમાં યાદશક્તિ કેવી બાહોશ રીતે તીવ્ર કરી કે આજે હજારો વર્ષ પછી પણ વેદ ના હજારો પદ્ય માં એક પણ ફેરફાર થયા નથી, અને શ્રુતિ પરંપરા જીવંત અને થનગનતી રહી છે.

હવે વિચાર કરો, કે આવી આબેહુબ પદ્ધતિ ના વારસદાર આવી યાદશક્તિ અને બુદ્ધિના વપરાશ ને ગોખણપટ્ટી કહે!       

This is a Singlish way of speaking!

A Basque friend was visiting a few days ago. Basque language has many similarities with Sanskrit, as many in the know can confirm. The discussion veered to which tomes constitute Indian scriptures, and what topics do they cover. a few days earlier, my wife and I were talking about Yogasan, ashtang yog, yogadarshan, trying to identify the thread that connects all topics containing the word yog. The third trigger was a visit with my friend’s mother, and her question “if I do pranayam, does it count as yogasan?”. That was it, I got inspired to write, and off I went to the keyboard. Round about, I will be, but given that the universe is spherical as well, I will reach the goal even  when travelling back to front!

The first dichotomy in Indian spiritual literature, loosely called scriptures when using the English language, is that there are those tomes considered to have been “heard” – Shruti – implying a divine source, and those that are called “remembered” or perhaps “recorded” – Smriti – those that have been authored by mortals. “Heard” scriptures are meant to be transmitted from guru to shishya through the oral traditions of ancient India – and believe you me – they are complex, utterly reliable in maintaining accuracy and precision, backed by an equally strong verification process. The Guru recites, and the shishya’s hear! Hence, Shruti. I will write a bit more about this oral tradition, a little later on.

The Indian scriptural perspective on how the universe was born, (remember, Indian thought says that universe birth and annihilation are a cycle, so a universe is born, dies – a few billion / trillion years later – and is reborn a similar time frame later!) is stated in a section of the Rigved, called the “Nasadiya sukht”. sukht being the term for a poetic segment. There are many interpretations, and expositions of the Nasadiya sukht, but I will share what my brain has understood.

Primaevally, there was nothing except “Purush”. It is not material, nor is it non-material: conceptually a force or a facilitating entity that existed everywhere! Think of it as universal consciousness. Since my brain is but a micron of Kapil-muni’s brain, this is how I have understood the story. If you want to know more, go for a study of the Nasadiya sukht: all the best! Purush (and there is a corresponding Purush sukht as well!) is described as an entity – formless non-material that triggered creation, and bore witness to that process – Like a guy who pushes a hot head to start a fight, and then sits back to watch the fun! Then there is “Prakruti”. This is the physical part that can take form and attributes.

Purrs and Prakruti got together when primordial sound – brahmanaad – perhaps accompanied by Agni – heat energy provided the agency of this togetherness! “Mahat” an attribute creating force was born. Honestly, I don’t understand this “Mahat” concept, but sages and rishi’s have said so, and I am just parroting them. Next step is more graspable. Mahat created “Ahm” known as ego in the English language. Think of it as something that provides identity. Ahm released three primary attributes of Prakruti. Rajas, Tamas and Sattva. Balance of these three attributes in all elements born of Prakruti is mandatory for stable existence. Disturb this balance, and create disease, damage, defects, agitations, stress and so forth!

Smriti – the collection – has the 6 darshan’s. The 6 philosophical perspectives on Vedic thought. One of them is Yogadarshan. Yog means the union of each person’s Purush (since Purush exists everywhere, and each life element is a result of Purush combining with Prakruti. Purush being indestructible, and Prakruti the perishable) merging (or the action that the verb yog describes) with the parampurush – the primordial Purush – the paramatma! This is a spiritual and philosophical perspective. In daily life, common man terms, a mind at peace – similar to the mind one would expect in Paramatma – is the yog or union of a person’s mind with that of Paramatma – a mind where all three primordial attributes are in balance. There are multiple paths to this Yog- sadhana : pursuit of yog. As a first step, one would need a balance of the three “guna’s” – primordial attributes in ones body. This balance would be the “chitta vrutti nirodh” prevention of mental oscillations that Sage Patanjali has spoken about as the fundamental objective of yogashastra. One of the paths to this objective is the Ashtangayog and the path described by Sage Patanjali. Asan and Pranayam are two stops in these eight stations. SO, if you manage 2 out of 8, you are still far from the destination. In the words of our Guruji’s son – a worthy exponent of yog vidya – you have been practicing “Yogaa”, I.e. America returned yog.

It would be OK to feel fulfilled if one could practice the first four of the eight steps of “ashtanga” yog – within ones own physical limitations. One would certainly see the benefits to ones body and mind. Of these four, first is “yama” – cleanliness of body and mind, absence of violence and aggression in thoughts, second is “niyama” – discipline of behaviour, and interaction. Third is “asana” – which is not just the geometry of the skeletal body, but of all 5 kosha’s. The entire being must participate in the asana, before one “achieves” the asana, and ones consciousness or “chitta” is quiescent. And fourth is “pranayama”. The kosha that pervades the body is pranamaya kosha, and the utilisation of pranamaya kosha is pranayama. In other words, the ability to use “prana” is pranayam. One of the relevant meanings of “ayam” is  management, but management is not fully feasible without control, hence that meaning is also implied. The remaining four steps of ashtanga, are certainly of a higher persuasion, a domain for a spiritually and intellectually sensitised mind: pratyahara, Dharana, Dhyana and samadhi. Honestly, I do not have a sufficient understanding of these four, so I will not try to describe them. I understand the words, but not the contents! So, it would be reasonable for me to keep mum!

I would like to briefly talk about the “Shruti” tradition of our civilisation. It is known popularly as an Oral Tradition. The Caucasian civilisations have not been able to grasp the fundamentals of this practice. As a result – especially in modern day common parlance – it is equated to memorising or mugging it up for subsequent regurgitation. Unfortunately, organisations participating in “modern” education are fully paid subscribers to this piece of ignorance, and thus most generations of Indians (and I am primarily concerned about Indian minds and hearts) have neither an idea nor an understanding of this complex, structured, and super effective system of recording and transmitting information and knowledge. Ask any urban Indian kid in the 4 to 40 age group to recite the 11 through 21 tables of multiplications, and if they don’t bring out their calculators, I will hold my ears and do 5 sit-ups. However, academics perusing systems of transmitting knowledge, in all cultures have concluded that the highest degree of preservation of accuracy and precision of traditional texts has been through Oral Traditions – in all ancient civilisations.

So, what did the sages of yore in India design in this system. It starts with the structure of language it self – Sanskrit – the most organised language the world has ever known, with the most elaborate of grammar. (Actually 8 grammars that we know of today – in different era’s and for different purposes). Root words, conjunctions by stated rules, conjugation and context based meanings. Highly expanded vocabulary and extensive synonyms. Next, because the language must be spoken, there was need to make the language convenient for speaking, reciting, singing! Phonetic criteria for ensuring speech and reception (and understanding there-of) with only one pronunciation conveying one meaning! Sentence construction for recitation by specific rules of prosody. Systems of prosody which ensured the hear-retain-recite cycle in all minds young and old, trained and initiates. All creations in Sanskrit that are to be recited, first state the prosody in which they are to be recited. Then comes the techniques of transmissions. Four different teachers, with unique responsibilities. One speaks – distinctly, and in the correct “chhanda” – prosody. the second ensures that the students pronounce the words correctly, the next focuses on the correct use of the chhanda by the students, and the fourth focuses on the memorising techniques: repeating the verse in 11 or more different sequences of words in that verse, so that the text is branded in memory. In all my life, I have never seen a single scriptural professional – of ordinary or great scholarship, limited or vast knowledge, ever refer to a book, or written page, when reciting the verses that he needs to! Modern day priests are not very good with pronunciation, or thorough knowledge of the verses, but what they know, they know!

Each chhanda – 38 well known and frequently used ones – has it’s rules, how many soft consonants and vowels, in which sequence, elongated or shortened pronunciation and so forth. To be able to “read” the Veda’s, one must use the tools of study of Veda's: the Vedanga’s. the literal meaning of Vedang is “limbs of the Veda”, I.e. the tools or means of “knowing” the Veda. There are 6 sections of these tools: Varna (form), svara (sound / pronunciations), matra (musical meter), emphasis, equivalence, and progeny or descendent. I am not going to describe all of this systems, but this is how the Indian scriptures and literature from the “Shruti” domain has been preserved unaltered for thousands of years!

To now even imagine that the inheritors of such a phenomenal system of transmission and preservation of knowledge, happily wash it off as “memorisation”! Et Tu!