ભણેલો ગણેલો

Wise and well Informed

મધ્યમ વર્ગના શહેરોમાં રહેતાં કુટુંબોમાં દીકરી માટે માંગુ આવે ત્યારે સૌ પ્રથમ પ્રશ્ન પુછાય કે “ભણેલો ગણેલો" છે? આપણા સમાજના દુર્ભાગ્યે આ “ગણેલા" શબ્દનો ઉપયોગ પ્રાસ બેસાડવા માટે કે કમાઈની રકમ ગણવા જેટલી છે કે નહિ, તે જાણવા માટે!

પણ એક અરસામાં આ વાક્ય કોઈ વ્યક્તિ માટે માન થી બોલાતું હતું. કે ભણતર સાથે વાસ્તવિકતા પણ કેળવાયેલી છે - અર્થાત એ વ્યક્તિ પ્રમાણિક, નીતિવાન, અને અનુકરણ કરવા જેવા છે, માનનીય હશે.

તો આ “ભણેલા" અને “ગણેલા" માં ફરક શું?

દાઢી-મુછ માંડ ફૂટેલા અને ભારતમાં તો સો ટકા, પણ કદાચ વિશ્વમાં પણ સર્વોચ્ચ સ્થરની engineering કૉલેજ - આઇઆઇટિ ના મુંબઈ આશ્રમમાં (કેમ્પસ નું ગુજરાતી શું?)  અભ્યાસ સિવાય બધ્ધું કરતો હતો. એક સંધ્યાકાળે – ડીરેક્ટર નીકળી ગયેલા એટલે અધિકારી ની સહી લેવા નાયબ-ડીરેક્ટર ના દફ્તરે પહોચ્યો. ઘણા બાહોશ અને જ્ઞાની ગણાતા હતાં.

કંઈ બોલું તે પહેલાંજ બેસાડ્યો અને પૂછ્યું, “માહિતી નું વિતરણ, અને ભણતર માં શું ફરક છે તે જાણે છે?”

ઠંડો થઇ ગયો, વાચા ઉડી ગયી. આ ૪૦+ વર્ષ ગયે પણ હું આ સત્ય દર્શાવતો પ્રશ્ન ભૂલ્યો નથી, અને આ અવતારે તો નહીંજ ભૂલું.

ભારતની વંશવેલી માં માહિતી, જાણકારી, information ઈત્યાદી ને કંઈ જ મહત્વ અપાયું નથી. શબ્દકોશમાં information શબ્દનું ભાષાંતર શોધવા ગયો તો જેટલા શબ્દો દેખાયાં તે વધુ અંશે સંસ્કૃત ભાષામાંથી તારવેલા ન હતાં. ગુજરાતીમાં ફારસી અને અરબી શબ્દોનો સમાવેશ છે, એટલે અટકળ કરું છું કે આ પરદેશી ભાષાઓમાંથી આ concept આપણા પારંપારિક સંસ્કારમાં  પ્રવેશ્યો. જ્ઞાન, વિજ્ઞાન તર્ક વિતર્ક વાદ વિવાદ શબ્દો અને વિચાર-પ્રવાહ છે. ગુર્ર-શિષ્ય ની પરંપરા માં અભ્યાસ શબ્દનો ઉપયોગ થાય.

“બ્રહ્મચર્ય આશ્રમ” બાળકના પહેલાં ૨૫. બ્રહ્મ શબ્દ ના ઉપયોગનો હેતુ એમ કે વત્સનું પુરુષ રૂપ પૂર્ણ થાય, પુરુષનો ઉદ્ભવ થાય. શરીર આવ્યું, જીવ અને આત્મા આવ્યા, પણ જ્ઞાન વિજ્ઞાન અને શાસ્ત્ર વિના માનવ નો ઉદ્ભવ પૂરો ન થયો કહેવાય. આશ્રમ અર્થાત એક તો સામાજિક વ્યવસ્થા - ગુરુ પરિવારમાં. બીજું કે અભ્યાસ અને સ્વાધ્યાય સિવાય બીજી કોઈ વાતથી ધ્યાન પ્રદુષિત ન થાય. અને આ ધ્યાન અને અભ્યાસ બરાબર ચાલે છે કે નહીં, તેની ચોકસાઈ પણ ગુરુ દ્વારા થતી રહે.

ગુરુકુળમાં એક સિધાંત એવો કે શિષ્ય કોને નિહાળીને અનુકરણ કરે છે તેના કરતાં, શિષ્યને અભ્યાસ અને સ્વાધ્યાય કરતી વખતે કોણ એને કઈ નજરે નિહાળે તે વધારે મહત્વ ની વાત છે. શિષ્યની કાચી દ્રષ્ટિ ભ્રમનો શિકાર બની શકે, ત્યારે ગુરુ ની પરિપક્વ દ્રષ્ટીજ એને ઉગારે.

આપણી પારંપારિક અભ્યાસ ની નીતિમાં માહિતી ની વિચારશૈલી ન હતી કારણકે માહિતી મૃગજળ છે, પણ જ્ઞાન અને મગજની વિચાર વિમર્શ કરવાની પધ્ધતિ એજ સાછો અભ્યાસ છે - એવું દર્શન સનાતન છે સાશ્વત છે. ગુરુકુળમાં ગુરુ શિષ્યને શ્રુતિ ની પધ્ધતિ થી મૂળભૂત જ્ઞાન અને મગજની પ્રક્રિયાઓ પાકી કરાવતા. પાકી એટલે અનાયાસે આ જ્ઞાન જરૂર પડે ત્યારે જાણેકે વિચાર કે પ્રયાસ કર્યા વિના મગજમાં આવે અને તર્ક કે વાચા કે લખાણમાં વપરાય. આ પ્રક્રિયા નો મૂળ ઉદ્દેશ્ય એવો કે બુદ્ધી અને ચિત્ત જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ જુદી રીતે કરે. બુદ્ધિ એ મગજમાં થતી પ્રક્રિયા પર આધાર રાખે, જ્યારે ચિત્ત શ્રુતિ અને જ્ઞાન પર આધાર રાખી સ્વાધ્યાય કરે. બુદ્ધિ અભ્યાસ કરે, ચિત્ત સ્વાધ્યાય કરે, અને બન્ને મળીને પુરુષનો ઉદ્ભવ કરે. અર્થાત, મગજમાં ચાલતી પ્રક્રિયા - વિચાર અને તર્ક કરવાની રીત અને શક્તિ - અને માહિતી કે જાણ - જે સતત બદલાઈ પણ શકે અને અખંડ પણ રહી શકે - તે અલગ છે, અને રહેવા જ જોઈએ. કેમ? કારણ માહિતી બદલાતાં મગજની પ્રક્રિયાઓ   બદલાવી ન જોઈએ. તોજ બુધ્ધિ અને જ્ઞાન એક થાય.

આ concept જરા અટપટો છે, એટલે એક ઉદાહરણ આપું. માહિતી એટલે શાક ભાજી અને ઘઉં ચોખા. અને મગજની પ્રક્રિયાઓ એટલે રંધાવાની રીત. સામગ્રી બદલાય, પણ રંધાવાની રીત ના બદલાય. કાંદાના ભજીયા તળો કે પૂરી, શક્કરિયું શેકો કે શીરા નો લોટ. તળાવની ક્રિયા અને શેકવાની ક્રિયા તો એકજ રહીને. તેમ આપણી પારંપારિક અભ્યાસ ની વિચારશૈલીમાં માહિતી – સામગ્રી - અને મગજની પ્રક્રિયાની રીતો વિશિષ્ઠ રહેવી જોઈએજ.

ગુરુની ફરજ કે શિષ્ય આ સત્ય ને સમજ્યો કે નહીં, અને એ સિધ્ધાંત પચાવ્યા કે નહીં અને સચોટ રીતે પોતાના સ્વાધ્યાયમાં પાળે છે કે નહીં તે જોવું, અને જરૂર પડે ટોકવું. સરવાળો એમ, કે બ્રહ્મમ ઇતિ બ્રાહ્મણ: એ જ્ઞાતિ માટે નહીં પણ બ્રહ્મચર્ય આશ્રમ હેતુસિદ્ધ અને સફળ થયો, અને એક જ્ઞાની અને બાહોશ પુરુષ આગળ વધ્યો. ભણેલો માનવ.

એક આપણા સમાજ ની ખોડ લાગે છે તે આ શ્રુતિ પધ્ધતિ ની અજ્ઞાનતા, અને તેનાથી પણ દુષ્ટ, તિરસ્કાર. ગોખે રાખેલું જ્ઞાન કહી, શ્રુતિ પદ્ધતિનું અપમાન થાય છે, અને મારી તો એવી આંતરડી કકળે છે કે આંસુ આવી જાય છે, અને સભ્યતા જાળવવા ચુપ બેસું છું. ભારત તણા ઉછેરેલા ૪૦+ વર્ષ કે વધારે ઉમરના લોકોને રોજીંદી જીંદગી માં હિસાબ કરવા calculator ની જરૂર પડે છે? ગુજરાતી કે મરાઠી શાળાઓમાં ભણેલા છોરા છોરી કંઈ હિસાબ કરવા વેઢા ફેરવવા બેસે છે કે ફટાક દઈને આંકડો બાહર પાડે છે? પ્રાથના ગાતા કંઈ યાદ કરવું પડે છે કે શબ્દો વહેતાજ જાય છે? આ શ્રુતિ પ્રતાપ નહીં તો બીજું શું?

હવે, ગૃહસ્થાશ્રમમાં આ ભણેલો માનવી ગણવાની આવડતો ગ્રહણ કરશે. ભણવામાં જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન તથા શાસ્ત્રો થી બુદ્ધિ અને ચિત્તને તૈયાર કર્યાં, તેજ કર્યાં, સતર્ક કર્યાં, એકાગ્ર કર્યાં. તે બન્ને ભાઈ બહેન - બુદ્ધિ અને ચિત્ત - હવે કામે લાગશે, અને જીવન તથા સામાજિક સત્યો સમજશે, ગ્રહણ કરશે અને માનવી “ગણેલો" થશે.

છેલ્લી વાત રહી શાણપણની. જ્યારે ભણતર અને ગણતર સમાન પ્રમાણ થાય ત્યારે શાણપણ નો ઉદ્ભવ થાય. જેમ એકલું ભણતર કાચું બાફે, તેમ એકલું ગણતર આંધળે બહેરું કૂટે.

ચાલો બસ કરું!

I was a just-out-of-teens engineering student in one of the hottest engineering schools in the world(!), certainly the king of engineering education in India – IIT – one of five, in Bombay. I went to see the deputy director, who was known as  a giant intellect. He asked me a question, which to this day, has become the absolute primeval concept in my mind, on the subject of “education”.

He asked me, “do you know the difference between education and information transfer?”.

40+ years later, I check all my thoughts about education against this query.

Hereditary concepts in the thought processes prevalent in India, are – in my opinion – the most evolved ideas about knowledge, education, learning, development of the human mind and hence about human development. The fundamental approach in ancient India – brilliantly documented and preserved in practice (unfortunately in rapidly shrinking number of institutions) – was that the mind and brain (the biological and the logical) need to be well prepared like curing ceramics or leather or wine - for taking off on it’s own development. The principal attention was on processes of learning, and verifying that learning, and an intense awareness of these processes. Information was simply grist for the mill, raw material for the brain to feed on, practice the processes of learning and convert information to knowledge. Knowledge, then is processed (and categorised, tagged, segmented, simplified, labelled, condensed or expanded, rephrased) information, and wisdom is verified knowledge. The relationship between the teacher and the pupil – apart from the social relationship between the guru and shishya living in the residential schools – was unique. The teacher ensured through oral traditions of transmitting the immutable information of scriptures sciences arts and ofcourse philosophy. The oral traditions ensured that information was pushed from short term to long term memory and from voluntary searches to involuntary access of the same. The concept was “anaayaase” અનાયાસે. Without effort. Then came the “svaadhyaaya” સ્વાધાય. The introspection of the topic of study by ones own self. The word is also translated as practice, but what it implies is that the student is required to check the topic out on his or her own! (do not believe that ancient India was exclusively man’s world – we had yogini, rishi-patni, sadhavi and guru-bandhini – who were as skilled, knowledgeable and wise as the male characters who dominate the stories of our past. Remember Gonika - who begot Patanjali so that she could transfer all her knowledge to her progeny) A form of self realisation, or at least a recognition of the truth through processes of ones own mind – an application of mind – as the world of jurisprudence likes to say. Exams were essentially debates, often a showing-off session as well, but one could present contrarian ideas, as long as they were logical. “tark vitark” તર્ક વિતર્ક. To this end –  processes of the mind – the teacher also taught the processes by example(his or her own demonstration) and by getting the students (or more correctly the pupils) to develop their own processes as well. This strategy ensured that the pupils developed a clear distinction between information and thought, between the operation and the operands!

The prime message of these “gurukuls” was “who observes you, is more important than who you imitate”. The teacher’s duty was to “watch” the pupils as they developed into adepts.

This, then, is the difference between information transfer, and education!

Oral traditions are still preserved and practiced in India – in the scriptural schools, the Sanskrit schools, the schools for priests. Almost all are in traditional formats of gurukuls or ashrams, but the Raj-inspired schools do none of this, except generate contempt for “rote learning”. Ignorance propagated effectively!

Most Indians born and brought-up in India and over 40 in age – like me - do not need a calculator for daily life calculations. All can recite their prayers and other liturgies instantly, but if you ask us to write down these prayers and songs, we would need to say them out aloud to do so. We do not have a visual of a written page in mind for all these “memories”. The information is deep in our brains, and is accessed instantly and without effort (involuntary access) when needed. The power of oral traditions!

Finally, the issue of knowledge and wisdom. Knowledge is the end result of education as described above: separation of information and processes of the mind, developed under enlightened mentoring. Wisdom develops from the verification of this knowledge in actual application or practice in real life situations. Wisdom is acquired ONLY through ones own realisation and experience. It is the pinnacle of processes of the logical mind (as different from the philosophical or spiritual mind). One may recognise and imitate wisdom, but that does not “get” one that wisdom, because such observed wisdom is just information. One must digest it with ones own mental juices, to convert it to one own wisdom.

One singularly significant caveat, though! Well informed people are NOT necessarily knowledgeable NOR wise. Wise people are NOT necessarily well informed, but can be narrowly knowledgeable.

ah! enough on this topic!