Home Up શિશુવસ્થા Childhood બાલાવસ્થા Pre-Teens કિશોર teenagers તરૂણ young adult સારાંશ summary






શિશુ અવસ્થા

Child

બાળક પધાર્યું કે એક તરફ ખુશાલી નો પાર નહિ, અને ગગો કે ગગી “છે" નો ફોન આવે કે છોરું જોતા પહેલાં, બાપાઓ નામચીન શાળાઓ માં બાળકનું નામ નોંધવા ભાગ દોડ કરવા માંડે - હજુ બાળક માની છાતી એ વળગ્યું પણ ના હોય! મારા બચ્ચાને સૌથી સારી નામચીન સ્કુલ માં admission, અને એકદમ sterile વાતાવરણ જેથી એને  તાવ કે infection કે વાયરસ લાગેજ નહિ! સારો વિકાસ (એ તો paediatrician નું માથું ખાવાનું!) કે સારી બુદ્ધિ (મારા બાળકમાં મારી બુદ્ધિ, એટલે top class જ હોય ને) કે સારું ભણતર (બેસ્ટ સ્કુલમાં મોકલીશ, તો બેસ્ટ ભણતર તો મળશે જ ને!) આવા વિચારો બહુજ પ્રચલિત છે - રણ માં વંટોળ હોય તેમ!

પણ જરા લાંબો વિચાર તો કરો. બાળકનો વિકાસ કેવો અને કેવી રીતે થાય કે કરવો છે, તેનો વિચાર અને planning કરવું રહ્યું કે નહિ? (સાચું કહું તો ગર્ભ સ્થપાય તે પહેલાં આ વિચાર કરો તો સૌથી ઉત્તમ!) ૯૯.૯૯% માબાપ નો ઉત્તર આવશે કે સારામાં સારી સ્કુલમાં મૂકીશું, તો બધ્ધું બરાબર થઇ જશે અને distinction તો સહજ લાવશે. બાકીના ૦.૦૦૧% માબાપને શોધવા દીવો લઇ નીકળવું પડશે. પ્રચલિત માન્યતા એવી પાકી થઇ ગઈ છે કે માર્ક્સ સારા આવે, એટલે બાળક બુદ્ધિમાન કહેવાય, અને ઓછા માર્ક્સ વાળા બાળક કરતાં વધારે હોશિયાર છે, એમ મનાય. સ્કુલ સારી એજ કહેવાય જે જામીન આપે કે ૭૦% તો મળશેજ! એક માં-બાપ ને મોઢે એવું પણ સાંભળ્યું કે આટલી મોટી ફી લે છે તો સ્કુલ સારી જ હશે ને. આવા લોકોને ભોળિયા કહેવા કે અક્કલના આળસુ કહેવા. બુદ્ધિ હોશિયારી આવડત અને માર્કસમાં કોઈ ખાસ સંબંધ નથી - આજ ની પ્રચલિત પરીક્ષાની વ્યવસ્થામાં! માર્ક્સ સારા આવે એટલે બુદ્ધિ કે આવડત છે, એમ નક્કી તો નહિ જ - સંભવ ખરો, પણ બુદ્ધિ આવડત અને હોશિયારી હશે તો જગ જીતશે તેની જામીન વિશ્વમાં ઢગલો મળશે.

સ્કુલ “સારી" એ જ માનવી જે બાળકનો મનોમય કોશ વિકસાવે, બુદ્ધિ નું શોષણ કરે, અને સ્વાધ્યાય ની કળા કે આવડત ની વૃદ્ધિ કરે. માર્ક્સ એક મૃગજળ છે એની પાછળ ભાગશો તો સીતા નું હરણ જ થશે! અને તમે બાળક ને પૂર્ણ રીતે “તક" આપવામાં નાપાસ.  

પહેલાં ૫ માં વિકાસ શેનો અને કેવી રીતે થાય? જરા શાસ્ત્રો માં ઝાંખીએ. મનુષ્ય માત્ર એક જીવ સ્વરૂપે પાંચ કોશ થી સર્જાયેલું છે. જેમ જેમ બાળક મોટું થાય તેમ આ કોશ નો પણ વિકાસ થતો જાય. અન્નમય કોશ એટલે આપણું શરીર - સ્થૂળ વસ્તુ. સ્થૂળ વસ્તુ ને જીવંત કરે અને રાખે તે પ્રાણમય કોશ. મગજ એ શરીરનો અંગ છે, અને મન તે મનોમય કોશ નું પ્રત્યક્ષ રૂપ. મનમાં વિચાર, ઈચ્છા, ભય, અણગમો, પ્રેમ, વ્હાલ અહીં ઊપજે, રહે, વધે! જેને સમજ કહીએ તે આ મનોમય કોશ માં વસે. ભાષા, નજર, યાદદાસ્ત અહીંથી શરુ થાય. આવડતનો પણ ઉગમ અહીં અને પછી પ્રવાસ થાય વિજ્ઞાનમય કોશ તરફ. વિજ્ઞાનમય કોશ એ બુદ્ધિનું ધામ. અક્કલ મનોમય માં - સારું નઠારું વિજ્ઞાનમય કોશ માં નિર્ણય થાય. અક્કલ ને સારા નઠારાની ટોપી પહેરાવાય ત્યારે બુદ્ધિ પ્રકટ થાય. પાંચમો કોશ તે આનંદમય કોશ. એનું વર્ણન કરવાનું મારું ગજું નથી.

એટલે, પહેલાં ૫ માં, અન્નમય, અને મનોમય નો વિકાસ થવો જોઈએ. પ્રાણમય સર્વપ્રજ્ઞ છે એટલે એ તો બધ્ધેજ છે, વિકાસ નું engine પણ છે, એનું બળતણ પણ છે. આ વિકાસ માટે માં-બાપે શું કરવું. જગ્યા, તક અને તકેદારી. જગ્યા એટલે ઘર અને બહાર ની જગ્યા અને વાતાવરણ. માનસિક જગ્યા એટલે બાળકને પોતાની મેળે પસંદ કે નિર્ણય કરવાની અનુમતિ. તક એટલે અવસર, પ્રસંગ, સમય જે આપણે - મોટાંઓએ તૈયાર કરવાની! અને તકેદારી તો સરળ છે – વધારે ઈજા ન થાય, ખોટી હાનિકારક માહિતી કે અનુભવો કે દ્રશ્યો બાળક સમક્ષ ના આવે, ત્રણે કોશ ને પ્રદૂષણ ના લાગે તેની તકેદારી. પણ આ તકેદારીમાં “અતિ" પણ વર્જિત છે. ખાસ કરીને શરીરને પોતાની મેળે શીખવાની તક અનાયાસે આવી હોય ત્યારે. દા.ત.  ભાગ દોડ કરતાં, કે ભૂસકો મારતા, કે રેતી માં રમતાં, કે વરસાદ માં છબછબિયાં કરતાં, કે કંઈ રમકડું કે રસોડાનું વાસણ મોઢામાં નાખતાં. થોડું વાગે કે જરા તાવ આવે કે થોડા ઝાડા ઉલટી થાય તો સમજવાનું કે શરીર વ્યાધી નો સામનો કરતાં શિખે છે. મનુષ્ય પ્રાણીનું શરીર પોતાની જાત ને જેટલું શીખવે છે, અને સંભાળે છે, તેટલું બીજા કોઈ ના કરી શકે. ઉંધા પડવાનું ચાલુ થાય કે, ઢીમચું ટીચાયજ, પણ તરતજ શિખે અને ફરતી વખતે માથું ઊંચું રાખે!

પહેલાં ૫ વર્ષમાં છૂટથી રમવા દો. ઘરમાં કે બાગમાં કે આંગણામાં કે પાડોશી ની પરસાળમાં! દોડાદોડી કરે, ભૂસકા મારે, બુમાબુમ કરે, અથડાય, ભટકાય આ બધું રમતજ છે. પણ જેને આપણે રમત કહીએ, તે બાળકના શરીરની કેળવણી છે. શરીરનો સ્વાધ્યાય છે. ટોક ટોક ના કરતા, પણ હાજર રહેજો કે મોટી ઈજા ના થાય.

જેમ શરીરનો સ્વાધ્યાય શરુ થયો, તેમ મગજ નો સ્વાધ્યાય પણ આજ ઉંમરે શરુ થાય - સાથે સાથે જ. ઘરમાં ને ઘરમાં ઘાલી નહિ રાખો, ખાસ કરીને કુદરત માં મ્હાલવા લઇ જાઓ. બાળક પણ કુદરત નો જ અંશ છે ને! એટલે કુદરત સાથે અનાયાસે એનું જામશે, અને કુદરત માં થી નાદ, દ્રશ્ય movement અનુભવશે અને એનું અનુકરણ કરવા માંડશે. બીજા જીવો નું કુતુહલ થશે. ચકી અને તુતુમાં શું ફર્ક છે તે સમજાશે અને એના અવાજો નું અનુકરણ કરશે. કુતરાને અડકે તો ગભરાતા નહિ, ઘરે જઈ dettol થી નવડાવજો.

આપણે ભાષા વાપરીએ, તે પણ બાળક માટે એક નાદ જ છે. સૌ પ્રથમ “માં" જ બોલે - આ નાદો ના અનુકરણમાં - જો કે માં પોતે બહુ ખુશ થાય કે પહેલાં મને જ બોલાવી! તને નહિ તો શું સાસુ ને બોલાવે? અર્થાત્ જેટલા અવનવા નાદ, દ્રશ્ય, આકારો movement અનુભવશે તેમ એનું મગજ નું પરિવર્તન થવા માંડશે અને મન વિકસશે. આ મનોમય કોશ નો ઉદ્ભવ / જાગૃત થયો.

પોતાની માતૃભાષાથી જ શરૂઆત કરજો. કારણકે આપણને પણ માતૃભાષામાં બોલવા માટે શ્રમ નથી કરવો પડતો, અનાયાસે શબ્દો જીવ્હા થી વહેવા માંડે છે, અને તેમજ આ બાળકને પણ થશે. જેમ આ અવાજો નું અનુકરણ કરતાં શીખશે તેમ. સાથે સાથે, બીજી ભાષાઓ ના નાદ પણ સાંભળશે, અને અનુકરણ કરશે. શબ્દો શું કે અર્થ શું, એ ગરબડ ઊભી થવાનો સવાલ જ નથી કારણકે બાળકના મગજમાં આ બધાજ નવા અવાજો છે, જે પોતે પણ મોઢેથી કાઢી શકે છે! બે કે ત્રણ ભાષા વાપરો. વિદ્યાજીવી કુટુંબોમાં અંગ્રેજીમાં ભણતર (અને નિષ્ણાત) એવી પ્રથા હોય છે - પણ કુદરત માં ભારોસો રાખો. પ્રત્યક્ષ ભાષા શીખવાની વાર છે, હજુ તો તાવી તપે છે, પછી એના પર રોટલી શેકો, કે ભાખરી કે અજમો શેકો, એ વાત જ જુદી!

પહેલાં ૫ માં તો ફક્ત ૩ જુદી જુદી ભાષાઓ માં બાળક સાથે બોલો, ભાષાઓના નાદ થી પરિચય થવા દો. કઈ ૩? માતૃભાષા, અંગ્રેજી અને ત્રીજી - આવડતી હોય તો સંસ્કૃત. સંસ્કૃતમાં વાત તો કોઈ ને આવડતી ના હોય, પણ સંસ્કૃતના શ્લોકો તો ઘરમાં બોલાતાં હોય ને. સંસ્કૃત ને બદલે રહેતાં હો ત્યાંની પ્રાંતીય ભાષા, જેમ કે મુંબઈમાં મરાઠી, કે પછી હિન્દી. બધું બોલીને સંભળાવવાની જરૂરી નથી, બોલો કે ગાવ કે રટણ કરો. તમારો અવાજ કે ઘરના બીજા કુટુંબીજનો નો અવાજ, કે ઘરમાં આખા દિવસના કામ કરવા વાળા કે વાળી વ્યક્તિ હોય તેના અવાજ પણ ચાલે. લગાતાર અવાજ સંભળાય તે બાળક ઓળખે, અને એ ઓળખને લીધે ગમે, અને જે ગમે તે યાદ રહે, અને એનું અનુકરણ થાય. જ્યારે પ્રત્યક્ષ ભાષા - લખવાની-વાંચવાની આવશે ત્યારે આ નાદ ના સંભારણો ઉભરી આવશે અને ભાષા અનાયાસે શીખી જવાશે. બે ખાસ વાત. બોલવાનું જેટલું કામ કરશે તેના કરતાં બમણું કામ ગીતો અને ટચુકડા કરશે, એટલે ગાઈને વધારે ભાષાનો પરિચય કરાવજો. કાલુ બોલવાનું તદ્દન વર્જિત રાખજો, નહીં તો બાળક પણ કાલુ નાદ યાદ રાખશે  અને શીખશે! જેટલું વ્હાલ ઉભારાવવું હોય તેટલું વહેવા દેજો, પણ શુદ્ધ શબ્દો માં.

વેદ ભણાવે તેમાં એક અંગ “શિક્ષા" કહેવાય, જેમાં ફક્ત શબ્દનો સાચો ઉચ્ચાર જ ગોખાવે, અને એ “શિક્ષા" ના ગુરુ, વેદમંત્રોના ગુરુ કરતાં અલગ હોય. એટલું importance અપાયું છે આપણા શાસ્ત્રોમાં!

લખવા-વાંચવાનું એ કળા છે. ઉતાવળ જરા પણ ના કરતાં. મન ને ટેવ પડવા દો. સ્વાધ્યાયની! બારાખડી અને આંકડા ની પણ એજ સ્થિતિ છે. મોઢે બોલે અને ગોખે - ગાયન ની માફક - તો સુંદર, પણ કાગળ પર આકાર ઓળખવામાં ઉતાવળ ના કરતાં. અને વિજ્ઞાન અર્થાત્ ખુબ બધી અવનવી માહિતી નો ધોધ પણ ના વહેતો કરતાં. પચે તેમ ભક્ષે. એટલે વરી શું? રમકડાં simple આપજો કે સરળ (સ્વાધ્યાય થી ) રમતાં વાપરતા શીખી શકે. રમકડાં નો ઢગલો ના કરતાં અને હીંસા માં વપરાય એવા તો સાવ નાબૂદ કરજો. (ઘણા ઘરોમાં છોકરાઓને બંદુક અને તલવાર થી રમતાં જોઉં ને એવો તો ગુસ્સો આવે કે માબાપ માં કઈ અક્કલ જેવું મળે કે નહિ?) એજ વિચારશરણી માં, બાળકને TV, computer અને  telephone થી દૂર રાખ જો. એક તો આ ત્રણે પડદા ઓ માં જે technology વપરાય છે, તે કુમળી આંખોને ગૂંચવી નાખે તેવી છે. અર્થાત્ આંખ અને મગજ મળીને કઈ પણ જોવું કેવી રીતે તેનો સ્વાધ્યાય કરે છે, પણ આ screen display technology આ સ્વાધ્યાયને અકુદરતી જોવાની રીતો ના ધોધ થી ગૂંચવી દે છે, અને આંખો પરિપક્વ થતાં પહેલાં - આંખના muscles ને વિચિત્ર હલન ચલન શીખવીને - ખોટકાવી દે છે. પોતેજ નિરીક્ષણ કરી જુવો. TV પહેલાં ના  - જે હવે ૪૦ વર્ષથી વધારે ઉમર નાં હશે - બાળકો માં થી કેટલાને બેતાળા ના જ ચશ્માં આવ્યા (તે પહેલાં no-ચશ્મા!), અને ૨૦ થી નીચેના કેટલા બાળક-જુવાનીયાઓને ચશ્માં છે? સાથે સાથે, આ ત્રણે ઘાતક માધ્યમ (નાની ઉમરે ઘાતક) થી માહિતી નું પુર બાળકના મન-મગજ પર પડતું હોય, અને કેવી અને કઈ માહિતી બાળક જોય કે સંભાળે તેની તકેદારી પણ ના રાખી શકાય તો, બાળકના મન-મગજ માં શું અનુભવ ભરાય છે, તે સંભાળવું કેવી રીતે?

હવે જરા practical દ્રષ્ટિથી વાત કરું. અપવાદ માં પરદેશમાં રહેતાં લોકો. માં-બાપ જુદા રહેતાં હોય - શહેર કે ગામ પણ નવીન હોય. બન્ને નોકરીએ જતાં હોય, કે કુટુંબ મોટું હોય અને સાથે રહેતાં હોય, કે ઘરમાં તંગી હોય. આ બધી વાસ્તવિકતા જોઈ છે, અને એ સ્થિતિ હોવા છતાં, બાળકનો ઉછેર - પહેલાં ૫ - સુરેખ રીતે થયો પણ જોયો છે. child-care માં મુકો, તો માત્રુભાષા બોલાતી હોય તેમાં મુકો. પાસે હોય નહિ તો મિત્રો અને પાડોશી નું નાનું મંડળ કરી પાંચ દસ બાળકોને કોઈ શિક્ષિત સંસ્કારી બહેન-ભાઈ ને ઘરે વ્યવસ્થા કરો. (ઘણા નિવૃત થયેલા વ્યક્તિઓ આવી opportunity માટે આતુર હોય છે.) ખાસ કહેવાના બે સંદેશા. એક તો બાળકને માતૃભાષા થી લાંબો વખત દૂર ના રાખો. Child-care કે play-group માં જો અંગ્રેજી બોલતા શિક્ષકો હોય તો શક્ય છે કે બાળક સમજે નહિ, ગભરાઈ જાય અને રડે કે ગુચાવાઈને ખૂણે ભરાય. અને બીજા બાળકો અંગ્રેજી સમજે તો આ બાળકને શરમ આવે અને બીજા બાળકો સાથે પણ દોસ્તી ના કરે. એટલે માતૃભાષા બોલાતી સંસ્થા પર ભાર મુક્યો. અહીં સિંગાપુર માં ફક્ત ચીની ભાષા વાળા child care અને pre-school ઘણા છે, અને કે.જી. થી અંગ્રેજીમાં ભણાવવાનું શરુ થઈ જાય છે.

બીજો સંદેશો: નામચીન સંસ્થાઓ કોણે, કયા આધારે અને કયા લક્ષે ચઢાવી તે જાણવું મુશ્કેલ છે. આ સફળ marketing નો જમાનો છે. સારી સ્કુલના અધિકારીઓ ઉલ્લુ નથી હોતા કે નામચીન બાળમંદિર માં થી છોકરું આવ્યું એટલે એમની નામચીન શાળા માટે તૈયાર જ હશે એવું માને. પોતાની રીતે નિરીક્ષણ અને પરીક્ષણ કરે જ છે, એટલે બાળક નું મન કેળવાયેલું હશે (અર્થાત્ મનોમય કોષ સુંદર રીતે વિકસેલો હશે) તો અનુકુળ શાળામાં admission મળશેજ. “અનુકુળ” શબ્દ જર ડરીને અને સંભાળીને વાપરું છું, કારણકે નામચીન અને સારી શાળામાં ઘણો તફાવત હોઈ શકે, અને શહેરોમાં “પૈસા બોલે છે" નું વાતાવરણ સુંઘવા મળે છે ખરું, એટલે શાળામાં પ્રવેશ લાયકાત થી મળશેજ એમ કહેવું આસાન તો નથીજ. બીજી વાત કે ભણતર શેના માટે જોઈએ છે, એના આધારે “અનુકુળ" શબ્દ નો શાળા માટે અર્થ ઘણો જુદો થાય. પણ આ વાત તો આગલા ૫ વર્ષ ની થઇ.

સરવાળે કહેવાનું એમ કે, બાળકને ભણતરના નામે ઓચાવી ના દેતા, જેમ મન અને મગજ ને પચે તેમ ખોરાક લેવા દેજો. પીરસો તમે, પણ બાળકને રૂચી હોય તેમ ગ્રહે. પહેલાં પાંચ માં સ્વાધ્યાય પ્રધાન રાખો, અને મનોમય કોષને પૂર્ણ વિકાસ થવા દો. અક્કલને બુદ્ધિમાં બદલાવા દો. તો જ જ્યારે વિજ્ઞાનમય કોષ નો વારો આવશે ત્યારે આ બાળકનું મગજ-મન  સુંદર ઝડપથી વિજ્ઞાન (information) નું જ્ઞાન માં પરિવર્તન કરશે.

આગલા અંકમાં “ભણતર શા માટે”, અને શાળાઓનું કેવું પરિવર્તન કરવું, જેથી દરેક ધ્યેય (ભણતરનો) પૂર્ણ કરી શકાય.


Birth of a child triggers peals of joy, but the phone call “girl or boy?” sends the father running to the preferred schools to register his child – who he has not yet seen! I want the best school for my child, and a sterile environment so that there is no fever, no infection, no virus! The child’s development – outsourced to the paediatrician, intelligence – mine! inherited – best already, and top class education because I will put my child in the best school! Currently prevalent attitudes in the pre-millennial parents – like El Nino.

Just think a bit, how does a child develop? both physically and intellectually? Don’t you think you should plan this a bit? – I would think that the planning should have been done before conception! 99.99% of urban parents will respond with their strategy : We will send the child to the best of schools, so “all is well”, and distinction grades will be guaranteed. Even Google may not be able to find the remaining .001% of parents who think more deeply! There is a conventional belief – thanks to the Chinese Mandarin system of exams based merit, duly exalted by the British Raj nabobs – that if a child gets “good” marks in exams, the child must be “intelligent”, cleverer than other children who got less marks than this one. A good school is one that guarantees that all children in that school will get a minimum score of 70% marks in public exams. I have even heard a parent or ten, saying that if they charge charge such high fees, they must be “good”. Should such parents be approached to sell the London Bridge, or sent for IQ test? Intelligence, skills and marks have – at best – a loose relationship. Good grades reflecting intelligence or skills is certainly a possibility, but is certainly not confirmatory, though people who believe that grades is what matters in world conquest, are a bushel for a penny!

A school should be considered “good”, if the environment and activities (and education) feeds the development of the child’s “manomay*” sheath, nurtures the growth of intelligence, and inculcates a learning method that suits each individual child. Enabling the child to identify his/her own specific method of learning is the real key to the quality of education, and that aspect determines a “good” school! If you chase the mirage of marks, your desire to provide opportunities for the intellectual development (manomay kosha) of the child, will get an “F” grade.

Which part of a human being will get developed in the first 5 years, and through what process? To understand this, one needs to hark back to the perspectives in our scriptures. Human beings are made up of 5 “kosha”, – sheaths. As the child grows, each of these sheaths also develop and grow. “Annamay” kosha is the physical body. The word Annamay translates to “from food”. The life force that gives animation to this physical object is “praanamay” kosha. The brain is a component of the physical body, and mind is what “happens” in the brain. The mind is the existential perception of the third kosha, the “manomay” kosha. Thoughts, likes, dislikes, emotions, fear, affection, love, desire all are born and exist in the manomay kosha. “Understanding” happens in the manomay kosha. Language, expression, communication, memory – all are born here! Skills start here, and move to “vignanamay” kosha. This where intelligence resides. Instinct in manomay, but discriminating skills in Vignanmay. When instincts are adorned with the good-bad discrimination, the result is intelligence! The fifth – and innermost – sheath is the “Annamay” kosha. I do not have the capability to  describe it coherently.

The first 5, then, are for the growth and development of Annamay and Manomay. Praanamay is pervasive, and is the engine and the fuel of growth. In what way, are the parents to contribute to this growth? They are responsible to provide the space, opportunity and oversight.  Space means physical space at home, and “outside” – specifically in open areas of natural surroundings. It also means the emotional space or the freedom to experiment and experience. The enabling of the child to make choices and express. Opportunity is events, time and occasions. Take them to a pool to splash around, or a sandpit or climb a tree. Actively seek to create such opportunities to experiment and experience. Oversight is the creation of a circle or care, but not a fence of isolation. The injury or illness or even a poor experience is a learning event, so, the circle or care prevents escalation of injury or illness, not a complete elimination. The child needs to run, climb trees, or splash in puddles, or dance in rain, or squish mud, or lick toys! Don’t get worked up at scratches, or a runny nose, or a bit fever, or a throw up! The body is vastly more capable of learning to protect itself, than what men can “teach” it! Only the body can build immunity to infections etc. allow it to do so! Observe how the child flips over, the head bangs on the floor, and next time, the head is held high while flipping over!

Let he child run free during these first 5. Your house, or the neighbour’s or the front and back yard or the void deck! Jumping around, yelling, crashing into each other or into things, are all play! Leave the child be – these are all learning and skills acquisition opportunities. Your circle of care is only to prevent a major injury!

Just as the body has started it’s “svadhyay” – learning through realising or experiencing on ones own – the brain (the physical entity) too starts this journey of development  simultaneously. Don’t confine the child to indoors, take them into nature. Man is a part of nature too, so the child latches onto nature as born to it! And it absorbs the sights sounds and touch, and imitates them. The child will become curious about other live beings, and starts identifying them as flying and running and swimming. If they play with a dog or cat, just plan a Dettol bath later when you get home!

The language we use is also a sound that the child absorbs and imitates. Invariably, the first coherent sound uttered is “ma” or “mom” as its first foray into imitating sound, although the mother very proudly feels that the child called her! If not the mother, who is the child going to call out to? the mother-in-law? Thus, the more sounds sights shapes and movements that impinge on the child's mind, the greater the sources of imitations that the child’s mind accesses. This is the transformation of the child's brain, and the development of it’s mind. Manomay kosha is born, enlightened!

Start with the child’s mother tongue. Adults too, find use of mother tongue to be effortless, and the words and expression just flow – instinctively! The child will also develop the same skill, because it hears the sounds of mother tongue more than it hears the sounds of other languages. She will also imitate sounds from other sources, and other languages, so making the cat mewing sound and saying “want” are at par in her mind! There is little association of sounds and meanings of the word, at this initial stage, since to the mind and the child, the excitement is about the ability to create voice and sound in imitation of what it heard! So, while mother tongue dominates, please use two or three languages so that the child hears different sounds and intonations. Families with a tradition of knowledge workers, have a strong preference for learning and expertise in English, but  in the first 5, exposure to sounds and their imitation is far more significant, so trust nature and the child’s instinctive learning of imitation! Meaning has not made any significant mark in the mind as yet! Cognition is confined to the sound. The pan is warming up, so whether you roast a roti, or toast makes little difference to the pan!

Speak in 3 different languages (mother tongue dominant) so that the child id exposed to and picks up sounds of these three languages. Mother tongue, English and the third is a choice between the regional language (e.g. Marathi in Mumbai) Sanskrit and Hindi – your choice! All families may not have skills to “talk” in Sanskrit, but would know scriptural verses that recited in almost all homes. The purpose is to expose the child to the sounds of the language for subsequent imitation of those sounds! Not to teach them to communicate in that language – not yet! Songs and ditties and rhymes have a greater impact on this objective than just spoken prose. So, sing as often as you can!  This is a task for all adults in the house. The house helper in most metropolitan cities will speak the regional language, helping with wider exposure to sounds for the child! The child recognises the voice of familiar adults, and “likes” them. What it likes, it remembers, and processes and tries to imitate – not the voice, but the sound!Caution: do not baby talk with the baby! the baby will learn to imitate baby talk sounds, and not language sounds! So, express all your love and affection in clear language words.

A mandatory phase of learning the Vedas via their oral tradition is the use of Vedang – the 6 limbs of the Vedas. A first of these limbs is  called “Shikshaa”, and focuses ONLY on correct pronunciation of the words! And the teachers in charge of “Shikshaa” attend only to this limb of the Vedas. This is the intensity of attention to word sounds in our scriptures!

Reading and writing are skills. Do not be in a hurry to impart these skills to the child. Let the mind get familiar with the sounds, and with the process of svadhyay – learning through experience or realisation on it’s own. That skill involves the shapes that do not always match the phonetics of the sound. Similarly, do not create a flood of information (vignaan – in the words of our scriptures) impinging on the child’s sensory system. That has to be paced according to each child’s ability to absorb information and convert it (through svadhyay) to knowledge (I.e. Gnaan). How to judge this pace. Start with simpler inputs. Give toys that are simple in operation, so that the child may turn it twist it, move it, feel it, and absorb all those ideas and feelings into it’s mind! If they start loosing interest in that toy, it means they are ready to move on! Take care to avoid toys that have a direct association with violence (no guns and swords – unfortunately, I see hordes of parents buying gun toys for their children, and the idea of killing as a game enters their mind! idiot parents?).  Similarly, keep them away from TV, computers and smartphones. These devices present two separate but significant dangers. The content has violence and concepts which will create undesirable thought streams in the child’s mind, and cause confusion and perhaps rejection, when you try to expose them to good values and behaviours. The second is more physical, because these devices actually flicker (though the technology “fools” the eye into thinking that it does not) and may damage the eye muscles at this very age or stage of development. The eye muscles have not matured in the first 5! How many more children do we see with glasses, than we saw in our own cohorts – before TV, computers and smartphones? The blue light that some of these display devices emit have been identified by researchers to have negative impact on eyes too.  

 I will try and bring a bit of pragmatism to these thoughts. Nuclear families, and working parents have started becoming a common social situation. Families may not be part of a joint family, or may be living in locations away from their support system, or have other circumstances that need to be accommodated, and placing the child in a child care organisation may become necessary. But, find a child care that operates in the child’s mother tongue. If none are available, consider getting together with a few friends and family, and getting an elderly couple to baby sit this group – and communicate with them in mother tongue! Many retired folks would love such opportunities. DO not keep the child away from it’s mother tongue for too long. Child care or play groups that operate in English would create other issues. The child may not understand instructions, or be eliminated from a peer group that does understand English. This is why I am emphasising mother tongue environments in play groups and child care centres.

There is a mirage created through emphatic marketing, about a highly ranked child care centre or play group organisation. The mirage is that parent are led to believe that if the child is in a well known play group, it will get corresponding admission to well known school as well! School admission staff know the reality, and hence, organise their own assessment system to judge the compatibility of a child with their environment. They are always looking for a mind cultivated to learn – not an information spouting child! There is also an anomaly between a well known school and a “good” school. Metropolitan urban societies do have a “money solves all issues” attitude, so admission on merit does become a challenge in some segments. There is also an element of intent of education (think of a farmer’s or carpenter’s child in a rural environment and the benefit that education will deliver for him or her!). I will talk more on this topic in subsequent blogs.

In Summary, the idea is to not flood the child’s brains with information and sensations – more than what each child’s brain can absorb and displays an affinity to. Allow the child to learn to learn on its own through experiment and experience. Let the Manomay kosha develop as much as it’s capacity and potential determines. Intelligence sprouts forth, and learns to process information into knowledge, so that when it is time to excite the vignanamay kosha the child's mind will be ready to transform large quantum of information rapidly, and with discrimination, to knowledge.

I will address the twin issues of “intent of education”, and the transformation of schools, such that all intents (of education) can be fulfilled.