વૈદિક અભ્યાસ

Vedic Systems of Study

ભારત ના સામાજિક ઈતિહાસમાં અભ્યાસ એ સર્વશ્રેષ્ઠ માનવ ક્રિયા ગણાય છે - પ્રભુ ની ઉપાસના અને ભક્તિ પછી! અભ્યાસ ના ઘણા વ્યવહારિક અને વાસ્તવિક ધ્યેય હતા. સમાજ ના વર્ણ વિભાજન આવડત અને વ્યવસાય પ્રમાણે થયા હતા - કોઈએ દાદાગીરી કરીને લોકો ને વર્ણ મા ઠૂંસાવ્યા નો'તા - એવું કાર્ય અવિવેકી કહેવાય અને એ કારણે વર્જિત હતું! દરેક વર્ણ માં અભ્યાસ ક્રમ અને ગુરુ શિષ્ય પરંપરા જુદી હતી.  બધી પ્રજા શિક્ષિત નો'તી, પણ તદ્દન ભોટ પણ કોઈ નો'તું. જેને જીવન નિર્વાહ માટે જે આવડત કે કૌશલ્ય જોઈએ અને જે સ્તર પર જોઈએ એ મેળવી શકાતું.

શિક્ષકો ની પણ બાહોશી અને જ્ઞાન ના પ્રમાણે સ્તરીકરણ(hierarchy) હતી. અધ્યાપક, ઉપાધ્યાય, આચાર્ય,પંડિત,દ્રષ્ટા, ગુરુ.  અધ્યાપક માહિતી કે વિજ્ઞાન પ્રદાન કરે, ઉપાધ્યાય એ વિજ્ઞાન નો અર્થ અને સંબંધ સમજાવે, આચાર્ય આવડત અને કેળવણી (અભ્યાસ ની ક્રિયાઓ માં) પ્રદાન કરે, પંડિત વિષય નિષ્ણાત હોય, અને વિષય માં ગહન દર્શન કરાવી શકે તે, દ્રષ્ટા જેની પોતાની દ્રષ્ટિ વિષયમાં ભવિષ્ય કે અણ જાણ દિશા ઓ માં   વિચારી શકે તે, અને છેલ્લે ગુરુ, જે સિધ્ધ પુરુષ  હોય તે.

અભ્યાસ ની ત્રણ મુખ્ય વ્યવસ્થા હતી. આશ્રમ અને ગુરુકુળ માં પ્રવેશ, ગુરુકુળ માં અભ્યાસ સંપન્ન કરી પરિષદ અને સમ્મેલન તથા યાત્રા દ્વારા બીજા ગુરુ અને વિદ્વાનો પાસે જ્ઞાન મેળવવું, અને ત્રીજી વ્યવસ્થા તે કુટુંબીજનો પાસે વ્યવસાયી આવડત અને કેળવણી મેળવવી. એક બીજા શિક્ષકગણ  નું જરાક જ વાંચ્યું છે, પણ સાફ માહિતી મળી નથી, તે ચારક ગણ – થોડી જાણ મળી તે પ્રમાણે આ ચારક ગણ એટલે આશ્રમ થી ઉત્તીર્ણ થઈ ઠરીઠામ થવાને બદલે ગામે ગામ ફરે, અને બીજા વિદ્વાનો ને મળે, બીજા એમના જેવા ભમતા શિક્ષકોને મળે, અને વિવાદ ચર્ચા દ્વારા પોતાનું અને બીજાનું જ્ઞાન વધારે.  

શિક્ષકો ગુરુકુળ  અને આશ્રમો તો બધા જાણે છે. મોટે ભાગે જે બાળકને વિદ્યા ની ઇચ્છા હોય એને આશ્રમ કે ગુરુકુળ માં પ્રવેશ મળે. ગુરુકુળ અને આશ્રમ થોડા જુદા છે. બધા આશ્રમો ગુરુકુળ હોય, કારણકે ગુરુ અને એમનું પરિવાર તથા બીજા શિક્ષકો અને એમના પરિવાર પણ આશ્રમ માં જ રહેતા હોય. આશ્રમ માં વિદ્યાર્થી સંખ્યા અને વય સ્તર ઘણા હોય,  જ્યારે ગુરુકુળ  નગર કે ગામ માં પણ હોય - ગુરુ નો આવાસ અને ત્યાં એમના શિષ્યો રહે એ ગુરુકુળ. આવા ગુરુકુળ માં વિદ્યાર્થી ની સંખ્યા નાની હોય. આશ્રમ પ્રવેશ ૮ થી ૧૨ ની ઉમ્મરે પ્રવેશ કરે, આશ્રમ કુમાર અને કન્યા બંને માટે ખુલ્લા. અભ્યાસ ૧૨ વર્ષ અભ્યાસ ચાલે. આ અભ્યાસ વ્યવસ્થા ના ધ્યેય બાળકના ચરિત્ર, સંસ્કાર, કર્તવ્યશીલતા,યમ નિયમ ની પાલન ક્ષમતા અને સમાજ અને રાજ્યના સુઘડ સભ્ય થાય એ છે. વ્યવસાય ના વિષયો નો અભ્યાસ થાય, પણ મૂળ હેતુ માનવધર્મ નું પૂર્ણ પાલન એ છે. વ્યવસાયી અભ્યાસ મોટે ભાગે પિતા દ્વારા પ્રદાન થાય, કારણકે આવડત ની કેળવણી મેળવવાની હોય, અને પિતા સાથે એ કેળવણી નું કામ કરી અનુભવ મેળવવાનો હોય. એટલે ચારિત્ર્ય બંધારણ માટે બાળકને આશ્રમ થોડા વર્ષ મોકલે અને પછી વ્યવસાય માં લાગી જાય. ગુરુકુળ માં બ્રાહ્મણ અને થોડા ક્ષત્રિય વિદ્યાર્થીઓ  ૧૨ વર્ષ પૂરા કરે. આ વય ના વિદ્યાર્થીઓ  “વસુ” કહેવાતા. અમુક વિદ્યાર્થી ઓ ને અભ્યાસ માં રસ પડ્યો હોય અને શિક્ષક કે વિદ્વાન બનવાની તમન્ના હોય તે બીજા ૧૨ રહે, એ “રુદ્ર” કહેવાતા, અને આજીવન અભ્યાસ ના ઇચ્છુક જે બીજા ૧૨ વર્ષ આશ્રમ વાસી રહે, અને એ આદિત્ય કહેવાતા.     

 આશ્રમ માં   પરીક્ષા તો હોય જ, પણ શિક્ષકો બધા પર નજર રાખે, અને અગ્રણી વિદ્યાર્થી ને નવા નિશાળિયા ના શિક્ષક બનાવે, પારખવા કે ભવિષ્યમાં આગલી સ્તર ના શિક્ષક બની શકશે કે નહીં. ધીરે ધીરે જેમ વિદ્યાર્થી પોતાની ક્ષમતા ની સીમા પર પહોંચે તેમ એ વિદ્યાર્થી આશ્રમ માં થી વિદાય લઈ સમાજમાં પાછા પ્રવેશે, અને ગુરુ  ના આદેશ પ્રમાણે  વ્યવસાય માંડે. ખાસ બ્રાહ્મણોને વેદ શિક્ષા પ્રાપ્ત થઈ હોય એ લોકો પૂજા-પાઠ કે હોત્ર જેવા વ્યવસાય ફક્ત ગુરુ આજ્ઞા પ્રમાણે જ કરી શકે. અર્થાત, ગુરુ એ કહ્યું હોય કે તારે પૂજા કરાવવા ની, પણ યજ્ઞ ના કરાવાય, પણ યજ્ઞ ના હોત્ર ના મદદનીશ થવાય. બસ એમ જ કરે. આ રીતે ક્ષમતા પ્રમાણે જવાબદારી! એવી ગુરુ ની આજ્ઞા નું પાલન થાય. ક્ષત્રિય  વિદ્યાર્થી યમ નિયમ નું પાલન કરતાં, અને સાથે  યુધ્ધ વિધિ આચરણ અને શસ્ત્રો ઉપયોગ શિખતા. આશ્રમ માં શિસ્ત પાકી હતી. બધા શિષ્ય સમાન ગણાતા, બ્રહ્મચર્ય – કુમાર અને કન્યા માટે – અનિવાર્ય હતું. આશ્રમ ની અને ગુરુ ગણ ની સેવા માટે શ્રમ બધાજ કરે – રાજા હોય કે રંક!

ગુરુ  વિદ્યાર્થી પાસે    શુલ્ક કે લવાજમ લે  નહીં, વિદ્યા કોઈ ની માલિકી ની નથી, અને પ્રભુ એ માનવ માત્ર ને બક્ષેલા આશીર્વાદ છે એ માન્યતા પ્રબળ હતી. રાજા રજવાડા અને ગામ ના નગરશેઠ કે એવા તાલેવંત લોકો ગુરુ ને જમીન, ઢોર, અનાજ વગેરે આપતા, અને વિદ્યાર્થી અભ્યાસ પૂર્ણ કરી સમાજમાં પાછા જાય ત્યારે ગુરુ-દક્ષિણા પોતાની કે પોતાના કૂળ ની ક્ષમતા પ્રમાણે આપતા.

અભ્યાસ માં સૌ પ્રથમ તો વિજ્ઞાન નું સચોટ ગ્રહણ. અહીં "વિજ્ઞાન"(વી-જ્ઞાન એટલે જે હજુ જ્ઞાન નથી તે) એટલે માહિતી, information, data! શિક્ષક વેદાંગ ના બધા અંગો ની પદ્ધતિ અને ક્રિયા ઓ વાપરે – શ્રવણ, ગ્રહણ, પાઠ અને ચિંતન - અને નવકિશોર ને વિજ્ઞાન પ્રદાન કરે. સૌ પ્રથમ તો શબ્દો ની શુદ્ધિ. સાફ ધ્વનિ ઉચ્ચારણ, અને  કયો વ્યંજન અને સ્વર કયા (હલકો કે ભારી) ભાર થી ઉચ્ચારવાનો એ. શબ્દ પૂર્ણ રીતે બોલાય, તો જ પૂર્ણ રીતે સંભળાય. આ રીતે છંદ ની વ્યવસ્થા વપરાઇ. હવે વિદ્યાર્થી ઓ જે સાંભળ્યુ એનો પાઠ કરે, અને પાઠ પાકો થાય એ માટે પાછા છંદ ના અંશ વપરાય, અને સાથે પાઠ ની અમુક પદ્ધતિઓ થી પાઠ કરાવે જેથી પાઠ નું શુધ્ધિકરણ પાકું કરાય. આના બે ખાસ પરિણામ. એક તો જે વિજ્ઞાન નો પાઠ કરાયો એની વિશુદ્ધતા જળવાઈ રહી, અને પાઠ કરવાથી એ વિજ્ઞાન મગજ ના એવા ભાગમાં પહોંચ્યું કે યાદ કરવા પ્રયત્ન વિના સ્વગત એ વિજ્ઞાન પ્રગટે અને મન અને માનસ માં એનો ત્વરિત ઉપયોગ કરી શકાય. આ સ્થિતિ એક કેળવણી છે, આવડત નહીં. એ સહજવૃત્તિ કે અંતર્જ્ઞાન છે. વૈદિક ગ્રંથો માં ઘણા શાસ્ત્રો પણ છે જેમાં ગણિત, ભૂમિતિ, તર્ક, દર્શન, વાસ્તુશિલ્પ, અર્થશાસ્ત્ર, ન્યાય, નિયમ, ભૂશાસ્ત્ર વગેરે વિષયો સમાયા છે, એટલે આ  કેળવણી બધા જ મૂળભૂત વિજ્ઞાન ને સહજ રીતે મનમાં પ્રગટ કરે, અને એ વિજ્ઞાન પર બુદ્ધિ ક્રિયા કરી શકે. શું ક્રિયા કરવાની હોય બુદ્ધિ એ? આ વિજ્ઞાન પર ચિંતન કરવાનું, સ્વાધ્યાય કરવાનો અને દરેક વિષય પર તર્ક અને ચર્ચા અને વિવાદ કરી આ વિજ્ઞાન નું જ્ઞાન માં પરિવર્તન કરવાનું. જે વિદ્યાર્થી આ પ્રમાણે જ્ઞાન વૃદ્ધિમાં બાહોશી દર્શાવે, તે વિદ્યાર્થી ગુરુ ના શિષ્ય બને, અને વધારે ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે તૈયાર ગણાય, અને ખાસ આશ્રમ ના ગુરુ પોતે એમને જ્ઞાન પ્રદાન કરે. હવે આ ઉચ્ચ સ્તર ના અભ્યાસમાં બાકી ના ત્રણ વેદાંગ નો ઉપયોગ વધે. શબ્દ ક્યાંથી ઉત્પન્ન થયો, કયા સંબંધમાં થયો, કયા ધ્યેય થી કરવામાં આવ્યો, એ જ્ઞાન નિરુક્ત  વેદાંગ માં થી મળે. જ્યોતિષ વેદાંગ ની સહાય થી વૈદિક અડગ પંચાંગ - calendar - સમજવાનું શિખાય અને શસ્ત્રોનો ઇતિહાસ જાણી શકાય. આખરે વિદ્વાન સ્તર ના વિદ્યાર્થી કલ્પ નો અભ્યાસ કરી જુદા જુદા કાર્યો ની વિધિ નો અભ્યાસ કરે, યજ્ઞ વગેરે કરવાની કેળવણી પામે.

આશ્રમ ને પેલે પાર પણ જ્ઞાન પ્રાપ્તિ ના ઘણા પ્રયોજન હતા.  પ્રગતીવાન વિદ્યાર્થી બીજા ગુરુ , બીજા આશ્રમ કે સમાજમાં રહેતા વિદ્વાનો પાસે પણ  આગળ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે. પરિષદ યોજાતી, અને ઘણા વિદ્વાનો ભેગા થતાં, અને વાદ વિવાદ ના માધ્યમ થી વ્યાસપીઠ પર બિરાજમાન બ્રાહ્મણો જ્ઞાન પ્રદાન કરતાં. પરિષદો થી પણ મોટી મેદની તે સમ્મેલન, જેમાં વ્યાસપીઠ પર કોઈ નહીં, પણ વિદ્વાનો તર્ક ચર્ચા અને વિવાદ ના માધ્યમ થી પોતાની અને બીજા ના જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરતાં.

મારી કલ્પના છે, કે આ ૬ એ ૬ વેદાંગ ના અંશ આજની અભ્યાસ વ્યવસ્થા માં મેળવાય તો ભવિષ્ય ના સમાજ ના ભણતર ક્રમ સમૃદ્ધ થઈ જશે. કેવી રીતે? આગળના પાનો માં દરેક વેદાંગ નું ટૂકમાં વર્ણન આપીશ, અને એ વેદાંગ ની કઈ પદ્ધતિ આજના અભ્યાસક્રમ માં કેવી રીતે મેળવવી એ વિચાર પ્રગટ કરીશ.

The cultural traditions of India have always held “education” to be the highest form of human activity just behind spiritual practices. Education is a poor translation of the Sanskrit word “Abhyaas”, but in absence of a suitable word in English, it will have to suffice. Abhyaas on the other hand means a cultivation of mind and intellect for realisation of knowledge. Be that as it may, education has social and practical objectives. The Vedic society was segmented on lines of vocation, and people had not been railroaded into these segments, because to do so, would have been considered rude, and such behaviour was prohibited. Each segment had its own stream and practices of delivery of education, and the famed guru-shishya (teacher-pupil is again a poor translation, but I could not find more appropriate words in English) tradition of knowledge transfer relationships. While the entire population was not educated, there were few ignoramuses. Remember that literacy was not a criteria of being educated. Each person had opportunities to gain skills and knowledge that she or he needed - at which ever level - for their life pursuits. The teachers had a hierarchy depending on what they could deliver to their pupils, thus ensuring various levels of education deliveries from basic to highly advanced. An “adhyaapak” delivered information, “upadhyaay” could expand on the meaning, interpretations and contexts of the information delivered. “Acharya” would address various processes of learning, enabling the student to learn the subjects rather than just hear them his teachers. A “pandit” would help students dig deeper into the subject, create and assess conjectures, and discuss and argue perspectives not easily seen at earlier stages. A “drashta” was a visionary, a master who could delve depths of a subject and help students create paths of investigation and research. Finally there was the “guru”, a person of an evolved intellect, a person of self realisation of knowledge – a master!

There were 3 primary avenues for acquiring education and skills. The main was a “gurukul” , a boarding school at the headmaster’s residence. If the gurukul had a campus – an Ashram – there would be a larger number of students of various origins and age profiles. Some gurukuls would be in towns and villages, and obviously they had fewer students. Vocational skills were normally familial and internship based. Often, the child did his early education in an Ashram, and then switched to his hereditary occupation, being mentored by the elders of the family. Advanced studies were no longer structured. A seeker of knowledge would access a “parishad” as and when it was organised. It was a like a moderated debate session, where some scholars conducted workshops as well. Subsequently across the ages, these parishads became permanent institutions, perhaps morphing into the first of the universities. Final opportunity of advanced knowledge were the occasional “sammelan”, conventions, sponsored by various kings who invited many guru’s, vidvaans and so forth. The primary activity here was debate and discussions to gain knowledge and perspectives. I have come across rare and thin references to groups of wandering teachers called “Chaarak’s”. Unfortunately no details, except that they were educated “teacher” level people, who had a wanderlust, and they went from village to village, town to town, ashram to ashram engaging other scholars in debate and discussions, exchanging knowledge and perspectives… which was de rigueur in that society in that age!

The objectives of the ashram and gurukul based education were in three parts, but the basics were the same for all students. Character building was the chief objective. That the students should know the traditions and basics of scriptures, so that they observe a life style that is moral, wholesome, and sustainable from generation to generation. There was great emphasis of egalite  and on any and every labour. Celibacy for boys and girls was mandatory, their dormitories were segregated, although they mixed freely in the ashram. Personality, character, civic and social responsibilities, life skills, observance of duties, and obedience to the guru’s instructions were cultivated diligently.

Students did leave the ashram and return to families to pursue vocational training by their families, but a standard stay at the ashram was 12 years, and this group was called “vasu”. A few wanted to pursue deeper studies, and stayed at the ashram – a few serving as teachers for the new entrants, for a further 12 years or parts there of. They were known as “rudra”. And there were the handful of lifetime students, scholars, experts who wanted nothing but academic pursuits, and were known as “Aditya”. Technically, till they were 48 years old.

Since, one of the major domain covered at these ashrams was scriptures and rituals, and Brahmin students entered ashrams in their entire cohorts, the guru monitored them closely for what rituals they were qualified to perform. And the students obeyed those strictures faithfully. If they were told that they could perform "sanskaars”, but not a yagna, then that is where they stopped. A few would be qualified – mostly after many years as level-1, to be the supervisors of yagna’s, and even more exalted ceremonies, but only after their guru’s permission.

The gurukuls and ashrams were free of cost to the students, and they paid back in terms of services and labour in the ashram and to the guru. The funding came mainly from Kings and such other royalty, from well off merchants and traders. The students too would offer a  “Guru Daxina” - a tribute in either service or kind – be it cattle, gold, grain or a project the guru wanted done!

The curriculum – besides character building and egalite promoting labour – would follow a simple system. First would be the pre-requisites for delving into the shastra’s. This would start with transfer of information (as opposed to knowledge, which is considered to be processed and internalised information) and processes to ensure that this information was stored in the student’s memory in immutable form, and would pop up in their minds instinctively or involuntarily when needed by the mind for further intellectual activity. Not in short term memory, but beyond long term memory as well. There were multiple systems for this process, and for verification that it has worked as expected. Since this was a world of spoken words only – no scripts or mediums of writing – pronunciation of words, tones, prosody, and grammar were emphasised and tested. A key process was recitation, supported by chhand i.e. prosody. I will expand on chhand on a subsequent page. Since the sounds of words was not enough to ensure the conveying of one unique meaning, etymology and context of the usage was included in the study. The process was even more important than the content, and while the Ved’s were dominated by rituals and such, they did cover various secular subjects like arithmetic, geometry, architecture, philosophy, geology, logic, economics, law, jurisprudence etc. The processes ensured that what ever the contents, the mind (as different from the purely biological anatomical entity: the brain) had instant access to the basics of the subjects, and could add required information to their intellectual processes as needed.

The maturing process in this system of education was the conversion of information into knowledge (as described above). These processes are ALL from the companion volumes that aid the comprehension of the Ved, namely the Vedang’s. All the processes of conveyance of information and skills for conversion of this information to knowledge are fro the Vedang’s. Shiksha, chhand and vyakaran dominate the initial programs, and nirukta, jyotish and kalp would enhance these at advanced stages of study. Briefly then, Shiksha is about purity and accuracy of the sound of the words, Chhand ensures the precision and accuracy of the recitations, and grammar ensures the conveyance of the relevant meaning of words in a specific text. Nirukta is etymology and lexicon rolled into one, and is specifically significant because many Sanskrit words used in the earlier compositions may have lost current usage. Jyotish is astronomy used as an immutable calendar. Finally, kalp has been transformed over the millennia from being a provider of context for a clearer understanding of meaning of a word, to being a repository of ritual practices methodologies and process flows. Subsequently,  kalp is referred to more as kalp Shastra, than as a Vedang.

It is my desire to extract and clone some of these processes of education to transform the current delivery practices in education, such that minds get cultivated and reach a state where information and knowledge are tagged as being different, used in corresponding contexts in the mind, as fodder for the person’s intellect.

I will write more on this matter under each Vedang, and what do I want to clone from it.